Atomowe pole bitwy

Od „Śnieżoka” po „Desert Rock”

Niektórym próbom towarzyszyły regularne manewry wojskowe. We wrześniu 1954 roku na poligonie Tockoje w obwodzie orenburskim Związek Radziecki przeprowadził jedne z najbardziej kontrowersyjnych ćwiczeń w historii – operację „Śnieżok”. Zdetonowano wówczas bombę atomową o mocy około 40 kT, a następnie – zaledwie kilkadziesiąt minut po wybuchu – w rejon skażenia wkroczyło ponad 45 tys. żołnierzy. Celem było przetestowanie zdolności armii do prowadzenia działań bojowych na polu bitwy po ataku jądrowym. Żołnierze maszerowali przez strefę opadu radioaktywnego, ćwiczyli atak i obronę, a także obsługiwali sprzęt, który wcześniej znajdował się w epicentrum eksplozji. Wśród uczestników byli nie tylko szeregowi żołnierze, ale także oficerowie sztabowi, lekarze i technicy – wielu z nich nie było świadomych skali zagrożenia. Przez lata informacje o „Śnieżoku” pozostawały utajnione, a skutki zdrowotne dla uczestników ćwiczeń ujawniono dopiero po upadku ZSRR.

A jednak Amerykanie okazali się nie lepsi. Między 1951 a 1957 rokiem, na pustyni Nevada, armia Stanów Zjednoczonych przeprowadziła serię ćwiczeń pod kryptonimem „Desert Rock”. Podczas nich tysiące żołnierzy – głównie młodych rekrutów – obserwowało eksplozje jądrowe z odległości zaledwie kilku kilometrów. Po detonacji oddziały wchodziły w strefę opadu radioaktywnego, by ćwiczyć działania ofensywne i defensywne w warunkach „atomowego pola bitwy”. Żołnierzy zapewniono, iż promieniowanie „nie jest groźne”, a wielu z nich nie otrzymało choćby podstawowych środków ochrony. W kolejnych dekadach wielu uczestników ćwiczeń zachorowało na choroby nowotworowe, układu krążenia i neurologiczne. Dopiero w latach osiemdziesiątych rząd USA zaczął wypłacać odszkodowania w ramach programu „Radiation Exposure Compensation Act”. Dokumenty ujawnione już po zakończeniu zimnej wojny pokazały, iż rządy USA i ZSRR były świadome ryzyka, ale ignorowały je w imię „naukowego postępu”.

Skutki dla zdrowia publicznego

Nade wszystko jednak cierpieli cywile. Po detonacji „Krewetki” w 1954 roku skażenie radioaktywne rozprzestrzeniło się na setki kilometrów i konieczna okazała się ewakuacja mieszkańców atoli Rongelap i Utrik. W rejonach często powtarzanych testów (jak Nevada czy Semipałatyńsk) odnotowano zwiększoną zachorowalność na nowotwory, był większy odsetek deformacji płodów i chorób tarczycy. Na dawnych atomowych poligonach woda i gleba do dziś są skażone – na przykład na atolu Enewetak wciąż obowiązuje zakaz osiedlania się. Według badań National Cancer Institute, dziesiątki tysięcy przypadków raka tarczycy w USA miały związek z opadem radioaktywnym z prób atmosferycznych. I to m.in. negatywne skutki dla zdrowia społeczeństwa były powodem stopniowego odchodzenia od prób. Ostatni test USA przeprowadziły w 1992 roku, a ZSRR w 1990.

27 stycznia 1996 roku w atolu Fangataufa (Polinezja Francuska) finalną próbę wykonali Francuzi, ostatnia brytyjska miała miejsce 26 listopada 1991 roku na terenie USA. W maju 1998 roku, w Rajasthanie, Indie przeprowadziły aż pięć prób jądrowych. Testy te miały na celu potwierdzenie statusu Indii jako mocarstwa nuklearnego. Pakistan odpowiedział serią sześciu eksplozji w ramach operacji „Chagai-I” i „Chagai-II” – kilka dni po indyjskiej demonstracji siły. Były to pierwsze i ostatnie oficjalne próby jądrowe tego kraju – doszło do nich w Beludżystanie. Ostatnia potwierdzona testowa eksplozja jądrowa miała miejsce 3 września 2017 roku i została przeprowadzona przez Koreę Północną. Reżim Kim Dzong Una ogłosił, iż użyto wówczas bomby wodorowej, ale eksperci nie są zgodni co do jej rzeczywistej natury.

Demonstracja siły i determinacji

Od tego czasu w Ziemi nie eksplodował żaden ładunek jądrowy. Zadecydował o tym również rozwój techniczny. Współczesna technologia pozwala na przeprowadzanie symulacji komputerowych, które odwzorowują zachowanie ładunków jądrowych z niezwykłą precyzją. Programy takie jak amerykański „Stockpile Stewardship” wykorzystują dane z wcześniejszych testów oraz moc obliczeniową superkomputerów, by analizować niezawodność i bezpieczeństwo arsenału nuklearnego. Dzięki temu możliwe jest projektowanie nowych głowic, testowanie ich trwałości i zachowania w ekstremalnych warunkach – bez fizycznych eksplozji i bez ryzyka skażenia środowiska. W tym kontekście niedawna deklaracja prezydenta USA Donalda Trumpa – który ogłosił zamiar wznowienia prób jądrowych – wydaje się niezrozumiała. Po co Amerykanom kolejne testy?

Tak naprawdę nie wiadomo, czy rzeczywiście do nich dojdzie. jeżeli tak, to nie będzie chodzić o sprawdzenie, czy bomba „działa” – bo to wiadomo – ale o pokaz siły, demonstrację determinacji i próbę odzyskania inicjatywy w globalnym układzie sił. Mówiąc wprost, to komunikat dla Moskwy, Pekinu i Pjongjangu. Sygnał: „Nie cofniemy się. Jesteśmy gotowi sięgnąć po najcięższe środki.” Ale deklaracja Trumpa może być też skierowana do własnego elektoratu. Wzmacnianie armii, twarda postawa wobec Chin, odrzucenie niektórych traktatów – to wszystko wpisuje się w retorykę siły, która dobrze rezonuje z konserwatywną częścią społeczeństwa. W tym ujęciu próby jądrowe stają się nie tylko narzędziem geopolityki, ale także kampanii wyborczej prowadzonej na rzecz ruchu Make America Great Again.