Zastrzeżenie do protokołu to oświadczenie strony, które zwraca uwagę sądu na uchybienie przepisom postępowania cywilnego.
Zastrzeżenie do protokołu na naruszenie przez sąd przepisów postępowania – istota instytucji
Zgodnie z brzmieniem art. 162 § 1 k.p.c. po nowelizacji procedury cywilnej z dnia 7 listopada 2019 r., strona powinna zwrócić uwagę sądu na uchybienie przepisom postępowania, wnosząc o wpisanie zastrzeżenia do protokołu. Zastrzeżenie można zgłosić najpóźniej na kolejnym posiedzeniu.
Paragraf 2 art. 162 k.p.c. stanowi z kolei, iż stronie zastępowanej przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej, która zastrzeżenia nie zgłosiła, nie przysługuje prawo powoływania się na to uchybienie w dalszym toku postępowania. Skutku tego nie niweczy wypowiedzenie lub cofnięcie pełnomocnictwa. Przepisu tego nie stosuje się, gdy chodzi o przepisy postępowania, których naruszenie sąd powinien wziąć pod rozwagę z urzędu lub gdy strona uprawdopodobni, iż nie zgłosiła zastrzeżeń bez swojej winy (§ 3).
Zastrzeżenie do protokołu a nowelizacja kpc z dnia 7 listopada 2019 r. – obowiązki stron
W brzmieniu sprzed nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego z dnia 7 listopada 2019 r., art. 162 stanowił, iż strony mogły zwrócić uwagę sądu na uchybienia przepisom postępowania, wnosząc o wpisanie zastrzeżenia do protokołu, przy czym strona, która zastrzeżenia nie zgłosiła, traciła prawo powoływania się na to uchybienie w dalszym toku postępowania, chyba iż chodziło o przepisy postępowania, których naruszenie sąd powinien był wziąć pod rozwagę z urzędu albo, iż strona uprawdopodobniła, iż nie zgłosiła zastrzeżeń bez swojej winy.
Uprzednie brzmienie art. 162 kpc nie wprowadzało zatem dystynkcji pomiędzy stronę, która nie była reprezentowana przez zawodowego pełnomocnika procesowego, oraz stronę, która takiego pełnomocnika posiadała. Negatywne konsekwencje braku złożenia zastrzeżenia do protokołu dotykały zatem obydwie kategorie stron w równej mierze.
Obecnie przepis art. 162 k.p.c. negatywne skutki procesowe braku zgłoszenia zastrzeżenia do protokołu łączy tylko z działaniami pełnomocnika zawodowego.
Cel przepisów o obowiązku zgłoszenia zastrzeżenia do protokołu posiedzenia
W literaturze przyjmuje się, iż celem regulacji z art. 162 k.p.c. jest pobudzenie inicjatywy stron w doprowadzeniu do szybkiego usunięcia dostrzeżonych przez nie naruszeń przepisów postępowania i umożliwienie sądowi niezwłocznego naprawienia błędu. W ten sposób dochodzi także do przyspieszenia i ulepszenia postępowania. Cel art. 162 k.p.c. byłby trudny do osiągnięcia przy założeniu, iż strona reprezentowana przez zawodowego pełnomocnika, która we adekwatnym czasie nie zgłosiła odpowiedniego zastrzeżenia, może powołać się na uchybienie procesowe w środku zaskarżenia.
Zastrzeżenie do protokołu a rodzaj uchybień sądu nim objętych
Próbę odpowiedzi na pytanie jakich uchybień sądu dotyczy obowiązek zgłoszenia zastrzeżenia do protokołu posiedzenia podjął kilkukrotnie Sąd Najwyższy.
W wyroku z dnia 3 lutego 2010 r., sygn. akt II CSK 286/09 Sąd Najwyższy stwierdził, iż brzmienie przepisu 162 kpc wskazuje, iż dotyczy on wszystkich uchybień natury procesowej bez względu na ich charakter, z wyjątkiem takich, których popełnienie należy brać pod rozwagę z urzędu.
Z kolei w uzasadnieniu wyroku z dnia 24 września 2009 r., IV CSK 185/09, Sąd Najwyższy wskazał, iż ze względu na różnorodność nie jest możliwe stworzenie katalogu możliwych uchybień procesowych wymagających dopełnienia powinności wskazanych w art. 162 k.p.c., nie ulega jednak wątpliwości, iż prekluzja przewidziana w tym przepisie odnosi się tylko do uchybień popełnianych przez sąd przy podejmowaniu czynności procesowych, a do takich można zaliczyć pominięcie przez sąd dowodu zgłoszonego przez stronę, jeżeli znalazło to wyraz w wydaniu postanowienia oddalającego wniosek o przeprowadzenie dowodu.
Takim uchybieniem może być również wydanie postanowienia o przeprowadzeniu niedopuszczalnego dowodu lub wydanie postanowienia o przeprowadzeniu z udziałem publiczności rozprawy, która powinna się odbyć przy drzwiach zamkniętych, udzielenie stronie terminu dłuższego niż ustawowy do dokonania określonej czynności procesowej albo zamknięcie rozprawy bez udzielenia głosu stronom.
Nie można jednak w tych kategoriach rozważać takich czynności procesowych, które objęte są dyskrecjonalną władzą sądu; trudno np. na podstawie art. 162 k.p.c. wnosić o wpisanie do protokołu zastrzeżenia w związku z dopuszczeniem przez sąd dowodu z urzędu.
Zasadne jest natomiast złożenie zastrzeżenia do protokołu na uchylenie przez sąd każdego z osobna pytania kierowanego przez pełnomocnika do świadka.
Zastrzeżenie do protokołu a informowanie strony przez sąd o czynności procesowej objętej obowiązkiem wpisu
Zastrzeżenie do protokołu, o jakim mowa w art. 162 k.p.c., może w każdym razie dotyczyć jedynie takich uchybień popełnionych przy dokonywaniu czynności procesowych przez sąd, których podjęcie zostało stronom zakomunikowane przez wydanie postanowienia albo zarządzenia. Inaczej rzecz ujmując, aby strona mogła zwrócić uwagę sądu na uchybienie przepisom postępowania, musi wiedzieć, iż sąd określoną czynność procesową podjął lub zamierza podjąć. Stąd wniosek, iż celem omawianego przepisu jest pobudzenie inicjatywy procesowej stron, zapobieganie ich nielojalności przez zobligowanie do zwracania na bieżąco uwagi sądu na wszelkie uchybienia procesowe w celu ich niezwłocznego wyeliminowania i niedopuszczenie do celowego tolerowania przez strony takich uchybień z zamiarem późniejszego wykorzystania ich w środkach odwoławczych (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2006 r., II CSK 229/06).
Podobnie, Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 27 czerwca 2008 r., III CZP 50/08 (OSNC 2009, nr 7-8, poz. 103) uznał, iż zastrzeżenie do protokołu odnosi się jedynie do takich postanowień, które nie są oddzielnie zaskarżalne i mogą być zmieniane lub uchylane stosownie do okoliczności.
Brak obowiązku prewencyjnego składania zastrzeżeń do protokołu co do możliwych przyszłych uchybień
Nie można natomiast wymagać od pełnomocnika strony, aby prewencyjnie, w obawie przed utratą prawa powoływał się na uchybienia sądu w dalszym toku postępowania, zgłaszał do protokołu zastrzeżenia co do możliwych przyszłych uchybień. Nie można też wymagać od pozwanego reprezentowanego przez pełnomocnika, aby przewidział, iż sąd przy wydawaniu orzeczenia uwzględni sprekludowane twierdzenia powoda i poczyni ustalenia faktyczne na podstawie dowodów, których powód nie zgłaszał lub zgłosił z opóźnieniem. Nie zdarza się zresztą sytuacja, w której sąd informuje strony przed wydaniem orzeczenia, jakie dowody zamierza uwzględnić i które twierdzenia stron podda ocenie.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 lutego 2010 r., sygn. akt II CSK 286/09 uznał, iż w wypadku dopuszczenia dowodu objętego prekluzją zastrzeżenie do protokołu z art. 162 k.p.c. powinno być zgłoszone. Trudno jednak wymagać od skarżącego, aby takie zastrzeżenie wnosił, o ile sąd nie wydał w ogóle postanowienia o dopuszczeniu dowodów, a o tym, jakie twierdzenia i dowody zostały poddane ocenie, dowiedział się z uzasadnienia wyroku.
Rodzaje postanowień sądu, których treść objęta jest obowiązkiem zgłoszenia zastrzeżenia do protokołu
Należy przyjąć, iż prekluzja przewidziana w art. 162 k.p.c. obejmuje także te uchybienia, które miały wpływ na wynik postępowania i mogły być przedmiotem zarzutów apelacyjnych. Stanowisko to znalazło wyraz w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyrok z dnia 10 grudnia 2004 r., III CK 90/04, OSP 2006, nr 6, poz. 69).
Jako szczególny przypadek tego rodzaju uchybień wymaga jednak rozważenia sytuacja, w której naruszenie przepisów postępowania znajduje wyraz w wydanym postanowieniu, część bowiem postanowień wydawanych w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji może być wprost zaskarżona, a inne mogą być podważane przy wykorzystaniu art. 380 k.p.c. (czyli na wniosek strony, przez sądem drugiej instancji, w sytuacji, gdy postanowienia te nie podlegały zaskarżeniu w drodze zażalenia, a miały wpływ na rozstrzygnięcie sprawy pierwszo-instancyjnej).
Zagadnienie to było już przedmiotem rozważań w doktrynie, gdzie wyróżniono pod tym kątem kilka kategorii orzeczeń sądowych:
- do pierwszej kategorii postanowień zostały zaliczone te, które są zaskarżalne zażaleniem.
- do drugiej postanowienia niekończące postępowania w sprawie, które mogą być zmieniane jedynie w razie zmiany okoliczności, a zatem wiążą sąd, który je wydał (art. 359 § 1 k.p.c.),
- a do trzeciej te, które nie są oddzielnie zaskarżalne i mogą być zmieniane stosownie do okoliczności sprawy. Jedynie do tych postanowień odnosi się art. 162 k.p.c.
Podobne stanowisko wyraził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 27 października 2005 r., III CZP 55/05 (OSNC 2006, nr 9, poz. 144) i wyroku z dnia 15 czerwca 2007 r., II CSK 96/07 (nie publ.).
Zakres zastosowania przepisów o obowiązku zgłoszenia zastrzeżenia do protokołu posiedzenia sądowego
Należy zwrócić uwagę, iż art. 162 został umieszczony w kodeksie postępowania cywilnego wśród przepisów ogólnych o czynnościach procesowych i z tej racji ma zastosowanie także w postępowaniach odrębnych, o ile kwestia ta nie jest w tych postępowaniach uregulowana inaczej (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 2010 r., sygn. akt II CSK 286/09).
Zaniechanie zgłoszenia zastrzeżenia do protokołu a kontrola instancyjna
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, strona (obecnie, po nowelizacji kpc z dnia 7 listopada 2019 r. – strona reprezentowana przez pełnomocnika zawodowego) nie może skutecznie zarzucać uchybienia przez sąd przepisom postępowania, o ile nie zwróciła na nie uwagi sądu w trybie art. 162 k.p.c. Tak więc uchybienia, o których mowa w art. 162 (oraz pokrewnej instytucji z art. 239 k.p.c.), w takiej sytuacji uchylają się spod jakiejkolwiek kontroli instancyjnej (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 października 2005 r., III CZP 55/05, OSNC 2006, nr 9, poz. 144). Wyjątkiem jest tu sytuacja, o ile chodzi o naruszenie przepisów, które sąd bierze pod uwagę z urzędu, bądź strona uprawdopodobni, iż nie zgłosiła zastrzeżenia bez swojej winy (Art. 162 § 3 kpc).
Zastrzeżenie do protokołu na brak dopuszczenia przez sąd dowodu
Wyłączenie spod kontroli instancyjnej potencjalnego uchybienia sądu, polegającego na niedopuszczeniu wskazanych przez stronę dowodów, na które strona nie zwróciła uwagi przed tym sądem, jako sądem pierwszej instancji, pozbawia jedynie stronę prawa powoływania się na to uchybienie w dalszym toku postępowania (art. 162 k.p.c.). Nie pozbawia to jednak sądu drugiej instancji możliwości dopuszczenia tych dowodów w postępowaniu odwoławczym.
Należy bowiem przypomnieć, iż z art. 382 k.p.c., który stanowi, iż sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym oraz z art. 381 k.p.c., stanowiącego, iż sąd drugiej instancji może pominąć nowe fakty i dowody, o ile strona mogła je powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, chyba iż potrzeba powołania się na nie wynikła później, wynika, co wielokrotnie było akcentowane w orzecznictwie, iż polskie prawo przyjęło model apelacji pełnej („z dobrodziejstwem nowości”), co oznacza dopuszczalność powoływania przed sądem drugiej instancji nowych faktów i dowodów oraz oparcia rozstrzygnięcia tego sądu także na nowych faktach.
Powyższe potwierdził wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2000 r., sygn. akt I PKN 28/00, OSNP 2002, nr 7, poz. 161 stwierdzając, iż możliwość i dopuszczalność powoływania nowych faktów i dowodów jest zasadą. Wprawdzie art. 381 k.p.c., zgodnie z zasadą koncentracji materiału procesowego przed sądem pierwszej instancji, pozwala sądowi drugiej instancji pominąć nowe fakty i dowody zgłoszone dopiero w postępowaniu apelacyjnym, gdy zachodzą przesłanki określone wymienionym przepisem (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2000 r., III CKN 797/00, Prok. i Pr. 2000, nr 10, poz. 42), jednakże nie wyklucza on uwzględnienia przez sąd drugiej instancji nowych faktów, choćby strona mogła je powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2000 r., I PKN 28/00, OSNP 2002, nr 7, poz. 161).
Sąd drugiej instancji ma więc uprawnienie do przeprowadzenia dowodu, którego Sąd pierwszej instancji nie uwzględnił (wydając formalne postanowienie o oddaleniu wniosku dowodowego, do którego nie zgłoszono zastrzeżenia), a strona uprawnienia tego nie może kwestionować w oparciu o zarzut naruszenia art. 162 k.p.c. (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2012 r., II PK 215/11, OSNP 2013 nr 9-10, poz. 106; z dnia 2 lipca 2009 r., I UK 37/09, LEX nr 529678).
Sytuacja braku obowiązku składania zastrzeżenia do protokołu wobec naruszenia przepisów postępowania przez sąd
Przewidziana w tym przepisie prekluzja zarzutów nie dotyczy tylko takich uchybień, które powodują nieważność postępowania (tak: uchwały Sądu Najwyższego z dnia 27 października 2005 r., III CZP 55/05, OSNC 2006, nr 9, poz. 144 i z dnia 27 czerwca 2008 r., III CZP 50/08, OSNC 2009, nr 7-8, poz. 103, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 26 sierpnia 2009 r., I CSK 13/09, nie publ., z dnia 24 września 2009 r., IV CSK 185/09, OSNC-ZD 2010, nr B, poz. 65, z dnia 3 lutego 2010 r., II CSK 286/09, OSNC 2010, nr 9, poz. 125, z dnia 8 kwietnia 2010 r., II PK 127/09, OSNP 2011, nr 19-20, poz. 248, z dnia 22 lipca 2010 r., I CNP 100/09, nie publ., z dnia 14 grudnia 2011 r., I CSK 374/11, nie publ., z dnia 29 sierpnia 2013 r., I CSK 713/12, nie publ. i z dnia 17 czerwca 2014 r., I CSK 401/13, OSNC-ZD 2014, nr C, poz. 49).
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 lutego 2010 r., sygn. akt II CSK 286/09 podzielił pogląd, iż przepisy dotyczące prekluzji mają charakter norm bezwzględnie obowiązujących, nie oznacza to jednak, iż w każdym wypadku naruszenie przepisów procesowych o charakterze bezwzględnie obowiązującym sąd drugiej instancji powinien, o ile zarzut taki został podniesiony w apelacji – brać pod rozwagę bez względu na to, czy strona w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji zgłosiła stosowne zastrzeżenie do protokołu.
Należy zwrócić uwagę, iż obowiązek uwzględniania z urzędu uchybień procesowych dotyczy tylko uchybień prowadzących do nieważności postępowania (art. 379 k.p.c.) oraz wymienionych w art. 202 k.p.c. Obowiązek ten nie dotyczy zatem naruszenia innych przepisów, choćby o charakterze bezwzględnie obowiązującym.
Odmowa wpisania zastrzeżenia strony do protokołu
W sytuacji, gdy sąd odmówił wpisania zastrzeżenia strony do protokołu, strona, stosownie do brzmienia art. 160 kpc, może żądać uzupełnienia protokołu, nie później jednak jak na następnym posiedzeniu, a jeżeli idzie o protokół rozprawy, po której zamknięciu nastąpiło wydanie wyroku – dopóki akta sprawy znajdują się w sądzie. Od zarządzenia przewodniczącego strony mogą odwołać się do sądu w terminie tygodniowym od doręczenia im zarządzenia.
Uchybienia sędziego wyznaczonego i sądu wezwanego
Zgodnie z art. 239 kpc, sędzia wyznaczony i sąd wezwany mają w zakresie zleconego im postępowania dowodowego prawa przewodniczącego i prawa sądu orzekającego. Na ich uchybienia strony mogą zwrócić uwagę sądu nie później niż na najbliższej rozprawie.
Na temat prekluzji dowodowej – ograniczenia powoływania spóźnionych twierdzeń i dowodów w procesie cywilnym – czytaj tutaj
