Withdrawal from the contract – contractor's delay

Zgodnie z art. 491 § 1 kc definiującym ustawowe odstąpienie od umowy, o ile jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może także bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.

Dopuszczenie się zwłoki tylko co do części świadczenia

Jak stanowi art. 491 § 2 kc, o ile świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty niespełnionego świadczenia. Strona ta może także odstąpić od umowy w całości, o ile wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na adekwatności zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.

Różnica pomiędzy umownym a ustawowym odstąpieniem od umowy

Niezbędną przesłanką umownego zastrzeżenia prawa odstąpienia od umowy jest określenie terminu, którym strony mogą z tego prawa skorzystać.

Z kolei do skutecznego wykonania ustawowego uprawnienia do odstąpienia od umowy przewidzianego w art. 491 § 1 i 2 k.c. konieczne jest wyznaczenie drugiej stronie dodatkowego terminu do wykonania zobowiązania z umowy wzajemnej z jednoczesnym zagrożeniem odstąpienia od umowy w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu.

Tak jak nieważne jest (art. 58 § 1 i 3 k.c.) zastrzeżenie umownego prawa odstąpienia nieograniczone żadnym terminem (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2010 r., sygn. akt V CSK 177/2010, niepubl.), tak również nieskuteczne będzie wykonanie ustawowego prawa odstąpienia od umowy na podstawie art. 491 k.c., które nie zostało poprzedzone wyznaczeniem odpowiedniego terminu do wykonania zobowiązania z zagrożeniem wykonania prawa do odstąpienia.

Ustawowe prawo wierzyciela do odstąpienia od umowy wzajemnej jako uprawnienie kształtujące

Określone przepisem art. 491 k.c. ustawowe prawo wierzyciela do odstąpienia od umowy wzajemnej, o ile dłużnik dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania, stanowi jego uprawnienie kształtujące, czyli kompetencję do spowodowania wygaśnięcia zobowiązania przez złożenie jednostronnego oświadczenie woli (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 kwietnia 2008 r., sygn. akt III CSK 323/07, LEX nr 453089).

Prawo odstąpienia unormowane w tym przepisie nie jest rodzajem umownego prawa odstąpienia, o którym mowa w art. 395 § 1 k.c. Zastrzeżenie umownego prawa odstąpienia nie wpływa na uprawnienia kontrahentów do odstąpienia od umowy przyznane im mocą ustawy (np. art. 491 i 493 k.c.), a jednocześnie te unormowania nie mają zastosowania do umownego prawa odstąpienia (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1998 r., III CKN 279/97, LEX nr 315347 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 2014 r., sygn. akt I CSK 404/13).

Realizacja ustawowego prawa odstąpienia od umowy, gdy strony przewidziały możliwość umownego prawa odstąpienia

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 lipca 2016 r., sygn. akt IV CSK 687/15 stwierdził, iż przepis art. 395 k.c. dotyczący umownego prawa odstąpienia od umowy i realizuje określoną w art. 353¹ k.c. zasadę swobody umów – przewiduje on dla stron możliwość zastrzeżenia prawa odstąpienia w umowie. Przepis ten ma charakter bezwzględnie obowiązujący w zakresie, w jakim wymaga, by w takiej sytuacji strony określiły termin, w którym mogą od umowy odstąpić. W pozostałym zakresie ma charakter względnie obowiązujący, a zatem strony mogą w swobodny sposób określić przyczyny i skutki odstąpienia.

W razie zastrzeżenia umownego prawa odstąpienia, dopóki prawo to istnieje nie ma zastosowania ustawowe prawo odstąpienia od umowy, w tym regulacja zawarta w art. 491 § 2 k.c., dotycząca ustawowego prawa odstąpienia (tak też: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2008 r. V CSK 379/07, OSNC-ZD 2008/4/108 i z dnia 9 wrzenia 2011 r. I CSK 696/10).

Jeżeli zatem strony w ramach swobody umów skorzystały z możliwości zastrzeżenia umownego prawa odstąpienia i prawo takie zastrzegły w umowie określając termin, do którego mogą z niego skorzystać, są przez ten okres związane umownym prawem odstąpienia od umowy. Określony w umowie termin do skorzystania z umownego prawa odstąpienia jest końcowym terminem zawitym, po upływie którego umowne prawo do odstąpienia od umowy wygasa.

Po wygaśnięciu umownego prawa odstąpienia od umowy strony mogą odstąpić od umowy na zasadach określonych w ustawie, a więc na zasadach regulujących ustawowe prawo odstąpienia od umowy, przewidziane w przepisach ogólnych określających skutki zwłoki dłużnika w wykonaniu zobowiązania (art. 491- 493 k.c.) lub w przepisach szczególnych, między innymi w art. 635 kc (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 lipca 2016 r., sygn. akt IV CSK 687/15).

Możliwość oceny przy skardze kasacyjnej schematy zastosowania danego przepisu dotyczącego odstąpienia od umowy

Sąd Najwyższy zauważył w powyższym kontekście, iż podstawę prawną wyroku Sądu drugiej instancji stanowił art. 492 k.c., którego naruszenia skarżący nie zarzucił, a zatem Sąd Najwyższy, związany podstawami kasacyjnymi (art. 398¹³ § 1 k.p.c.), nie mógł poddać ocenie prawnej, czy Sąd drugiej instancji prawidłowo zastosował powyższy przepis.

Podobnie, wobec braku także zarzutu naruszenia art. 491 § 1 k.c., określającego ogólne przesłanki ustawowego odstąpienia od umowy wzajemnej w razie zwłoki jednej ze stron w wykonaniu zobowiązania, nie było podstaw do oceny przez Sąd Najwyższy możliwości zastosowania do stanu faktycznego sprawy tego przepisu, jako alternatywnej podstawy rozstrzygnięcia (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 lipca 2016 r., sygn. akt IV CSK 687/15).

Wyznaczenie drugiej stronie dodatkowego terminu do wykonania zobowiązania jako warunek skutecznego odstąpienia od umowy

Skuteczne odstąpienie od umowy wzajemnej uregulowane w art. 491 k.c. wymaga od wierzyciela dokonania dwóch oddzielnych czynności. Pierwszą jest wyznaczenie odpowiedniego terminu do wykonania zobowiązania z zagrożeniem odstąpienia. Drugą czynnością jest złożenie samego oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 2000 r., sygn. akt II CKN 287/00, niepubl.; z dnia 29 czerwca 2004 r., sygn. akt II CK 398/03, niepubl., z dnia 5 kwietnia 2013 r., sygn. akt III CSK 62/13).

Odstąpienie od umowy na zasadzie art. 491 kc a klauzula lex commissoria (art. 492 kc)

Art. 492 kc w razie zwłoki jednej strony, zastrzega drugiej stronie prawo bezzwłocznego odstąpienia od umowy, bez wyznaczania dodatkowego terminu do wykonania zobowiązania, o ile uprawnienie do odstąpienia zostało zastrzeżone w umowie na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym (tzw. klauzula lex commissoria). Przepis ten znajduje zastosowanie także wtedy, gdy wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron po terminie nie ma dla drugiej znaczenia ze względu na adekwatności zobowiązania albo ze względu na niemożliwość osiągnięcia przez tę stronę zamierzonego celu umowy (tak: wyroki Sądu Najwyższego z 5 czerwca 2002 r., sygn. akt II CKN 701/00, OSP 2003, Nr 10, poz. 124; z dnia 6 maja 2004 r., sygn. akt II CK 261/03, niepubl.; z dnia 5 października 2006 r., sygn. akt IV CSK 157/06, OSNC 2007, nr 7-8, poz. 114).

Zarówno zatem odstąpienie na zasadzie art. 491 kc, jak i odstąpienie na podstawie art. 492 kc. uzależnione jest od zwłoki drugiej strony w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, a zatem dotyczy to takich przypadków, gdy niewykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które strona ta ponosi odpowiedzialność.

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 20 marca 2014 r., sygn. akt I CSK 404/13 przedstawił założenie, iż źródłem prawa do odstąpienia od umowy jest przepis ustawy (art. 491 k.c.). Umowa stron w tym wypadku odnosi się tylko do jednej z przesłanek wykonania tego prawa (wyznaczenia dłużnikowi dodatkowego terminu na wykonanie zobowiązania) i zwalnia wierzyciela z tej czynności, o ile strony mocą swej decyzji nadały świadczeniu dłużnika charakter terminowy.

Zawarte w art. 492 k.c. wyrażenie „termin ściśle określony” nie zostało zdefiniowane, niemniej zawarta w tym przepisie klauzula lex commissoria należy do unormowań znanych już w prawie rzymskim. Sąd Najwyższy wyjaśnił, iż termin ten oznacza ściśle określony moment np. spełnienia świadczenia, albo pewien okres mierzony jednostką czasu np. określony liczbą dni tygodni itp.). Znaczenie terminu nie kończy się na abstrakcyjnym określeniu czasu, gdyż następuje w celu oznaczenia chwili powstania lub ustania skutków prawnych (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 2010 r., IV CSK 67/10, LEX nr 621351).

Podobnie wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 października 2017 r., sygn. akt IV CSK 708/16 wskazując, iż przepis art. 492 kc immanentnie wiąże się z art. 491 kc, który z mocy ustawy przyznaje wierzycielowi prawo odstąpienia od umowy wzajemnej, o ile dłużnik popadł w zwłokę. Zanim jednak skorzysta z tego prawa, powinien wyznaczyć dłużnikowi odpowiedni dodatkowy termin do wykonania zobowiązania wraz z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu tego terminu będzie uprawniony do odstąpienia od umowy. Jednakowoż w myśl art. 492 k.c. wierzyciel może bez wyznaczania owego dodatkowego terminu odstąpić od umowy „Jeżeli uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej zostało zastrzeżone na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym”. Nie chodzi tu zatem – jak w przypadkach umownego prawa do odstąpienia od umowy (art. 395 § 1 k.c.) – o wyznaczenie terminu ad quem (moment przewidywany lub ustalony jako końcowy, zamykający coś) do złożenia oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy, ale o wyznaczenie ściśle określonego terminu do spełnienia świadczenia (a quo – moment przyjęty za początek czegoś), z upływem którego powstaje prawo wierzyciela do odstąpienia od umowy.

Zastrzeżenie umowne przewidziane w art. 492 k.c. modyfikuje natomiast ustawowe, a nie umowne prawo odstąpienia. Modyfikacja ta polega na tym, iż wprawdzie skorzystanie z prawa odstąpienia jest możliwe, tak jak w art. 491 k.c., wyłącznie w przypadku zwłoki w wykonaniu zobowiązania, inaczej jednak niż w art. 491 k.c. odstąpienie następuje bez wyznaczania dodatkowego terminu. Uprawnienie to nie może zatem być kwalifikowane jako rodzaj umownego, skoro stanowi przypadek ustawowego prawa odstąpienia.

Na kanwie przytoczonej sprawy sygn. akt IV CSK 708/16 Sąd Najwyższy podkreślił, iż klauzula przewidziana w umowie stron miała właśnie cechy prawne legis commisoriae w powyższym znaczeniu. Strony bowiem niewątpliwie wiązała umowa wzajemna (taki bowiem charakter prawny ma umowa o dzieło – art. 627 k.c.), którą strony zawarły. Klauzula w umowie stron zastrzegała prawo do odstąpienia w razie przekroczenia przez wykonawcę terminu określonego w umowie o 30 dni kalendarzowych dla wszystkich elementu. Przeto ów termin a quo do odstąpienia od umowy został ściśle oznaczony. Przy czym nie zastrzeżono jakiegoś „automatycznego” odstąpienia od umowy z upływem tego terminu, wobec czego – zgodnie z art. 492 k.c. – zachodziła potrzeba złożenia stosownego oświadczenia woli przez zamawiającego.

Uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej bez wyznaczenia dodatkowego terminu na spełnienie świadczenia, a zatem bez swoistego „ostrzeżenia” dłużnika, dopuszczalne jest tylko w ściśle określonych w art. 492 k.c. przypadkach. W związku z tym stanowi on wyjątek od zasady ogólnej wyrażonej w art. 491 k.c. i należy go wykładać wąsko, zgodnie z zasadą exceptiones non sunt extendae. Uprawienie to przysługuje więc jedynie w przypadku zwłoki dłużnika, a nie w przypadku innego opóźnienia w wykonaniu zobowiązania, oraz tylko, jeżeli uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej zostało zastrzeżone na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 2014 r., sygn. akt I CSK 404/13).

Brak wyznaczenia przez wierzyciela dodatkowego terminu na podstawie art. 491 § 1 kc a lex commissoria (art. 492 kc)

Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 23 lutego 2017 r., sygn. akt VI ACa 1936/16, na kanwie sprawy, gdzie powód nie wykazał, aby wyznaczał pozwanemu odpowiedni dodatkowy termin (na podstawie art. 491 § 1 kc) do wykonania umowy z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniony do odstąpienia od umowy, a wszelkie wezwania do zrealizowania umowy były kierowane do pozwanego pod rygorem naliczenia kar umownych (a zatem nie zostały spełnione przesłanki z art. 491 kc) uznał, iż dokonane przez powoda odstąpienie od umowy można natomiast ocenić na gruncie art. 492 k.c. oraz art. 635 k.c., mającego zastosowanie do umowy o roboty budowlane z mocy art. 656 k.c.

Zgodnie z art. 635 k.c., o ile przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, iż nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, zamawiający może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła. Na podstawie art. 635 k.c. dopuszczalne jest odstąpienie przez zamawiającego od umowy o dzieło (lub roboty budowlane) także po upływie terminu do wykonania dzieła.

Jeżeli zamawiający odstępuje od umowy w sytuacji, gdy opóźnienie jest wynikiem okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność, to odstąpienie na podstawie art. 635 k.c. jest bezskuteczne i w tej sytuacji należy je traktować, jako odstąpienie na podstawie art. 644 k.c. Konsekwencją takiego odstąpienia jest zachowanie przez wykonawcę prawa do wynagrodzenia (stosownie pomniejszonego).

W przypadku umowy o roboty budowlane samo opóźnienie w realizacji robót, a więc niedotrzymanie terminu realizacji robót choćby z przyczyn przez wykonawcę niezawinionych, upoważnia do odstąpienia od umowy, bez konieczności wyznaczenia terminu dodatkowego. Skuteczność odstąpienia od umowy uwarunkowana jest nieistnieniem prawa wstrzymania się ze świadczeniem po stronie wykonawcy. W rozpatrywanej sprawie Sąd Apelacyjny zauważył natomiast, iż Pozwany wskazywał przyczyny, dla których wstrzymywał się z wykonaniem umowy, a powód nie udowodnił, iż przyczyny te w rzeczywistości nie istniały i iż nie było podstaw do zatrzymania robót. Pozwany do chwili złożenia przez powoda oświadczenia o odstąpieniu od umowy podejmował działania mające na celu usunięcie występujących przeszkód i przystąpienie do kontynuacji robót. Sąd uznał zatem, iż nie było więc podstaw do odstąpienia od umowy z winy pozwanego wykonawcy.

Skutki odstąpienia od umowy wzajemnej

Strona, którą odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy, może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, ale również naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (art. 494 k.c.). Do tej odpowiedzialności stosuje się art. 471 k.c. Dłużnik zobowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba iż niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

Odpowiedzialność kontraktowa oparta jest na winie dłużnika i to winie domniemanej (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2005 r., sygn. akt III CSK 586/04, niepubl.). Zakres obowiązku odszkodowawczego określa art. 361 § 2 k.c. i obejmuje on straty, które poszkodowany poniósł oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Wprawdzie na skutek odstąpienia od umowy wykonawca zostaje zwolniony od dalszego wykonywania robót budowlanych, ale nie oznacza to, iż nie podlega rekompensacie szkoda z tytułu utraconych korzyści, jakie ten wykonawca osiągnąłby, gdyby umowa została w całości wykonana (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 1990 r., sygn. akt II CR 184/90. Pr. Gosp. 1993, z. 3, s. 20).

Dlatego co do zasady, przy spełnieniu przesłanek określonych w art. 471 k.c., rozważań, nie można wykluczyć poniesienia przez wykonawcę szkody w związku z odstąpieniem przez niego od umowy o roboty budowlane z przyczyn leżących po stronie inwestora (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2013 r., sygn. akt III CSK 62/13).

Odstąpienie od umowy a odszkodowanie przenoszące wysokość zastrzeżonej kary umownej

W braku odmiennych postanowień umownych (braku stosownego zastrzeżenia uprawniającego wykonawcę do dochodzenia odszkodowania uzupełniającego) niedopuszczalne jest natomiast żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary umownej (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2013 r., sygn. akt III CSK 62/13).

Uiszczenie jedynie część umówionej ceny a odstąpienie od umowy na zasadzie art. 491 kc

Na przedstawione zagadnienie prawne w treści: „Czy dopuszczalne jest wykonanie przez sprzedawcę ustawowego prawa odstąpienia od umowy sprzedaży nieruchomości wskazanego w art. 491 § 1 kc w sytuacji gdy kupujący uiścił jedynie część umówionej ceny, zaś z zapłatą pozostałej części ceny pozostaje w zwłoce, a nie zachodzą okoliczności przewidziane w art. 493 § 2 kc” Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 25 czerwca 2015 r., sygn. akt III CZP 83/15 wypowiedział się, iż dopuszczalne jest odstąpienie od umowy wzajemnej ze względu na zwłokę ze spełnieniem części świadczenia podzielnego także wtedy, gdy świadczenie jednej ze stron jest niepodzielne (art. 491 § 1 kc).

W uzasadnieniu przytoczonego postanowienia Sąd Najwyższy wskazał, iż według ustalonego stanowiska Sądu Najwyższego strona może odstąpić od umowy zobowiązująco-rozporządzającej, na podstawie której nastąpiło przeniesienie własności nieruchomości, w ramach ustawowego uprawnienia. Umowa taka może być przez strony rozwiązana, o ile nie została w całości wykonana (tak tez: uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1994 r., sygn. akt III CZP 130/94, OSNC 1995, nr 3, poz. 42).

W art. 491 § 1 kc ustawodawca wyznaczył zakres zastosowania ustalonej w nim regulacji przez odwołanie się do pojęcia „zobowiązanie z umowy wzajemnej”, bez wskazania na jakiekolwiek cechy charakteryzujące świadczenia stron stosunku prawnego powstałego w związku z jej zawarciem.

Art. 491 § 2 k.c. wyraźnie dotyczy tylko tych przypadków, gdy świadczenia obu stron umowy wzajemnej są podzielne. W przepisie tym ustawodawca określił przesłanki odstąpienia od umowy, gdy jedna z jej stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części swojego świadczenia. Uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się wówczas, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty niespełnionego świadczenia. Strona ta może także odstąpić od umowy w całości, o ile wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na adekwatności zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.

Skoro w art. 491 § 2 kc ustawodawca odwołał się do cechy podzielności świadczenia jednej ze stron umowy wzajemnej, jako decydującej o zastosowaniu go w charakterze podstawy złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy, to zestawienie tej regulacji z art. 491 § 1 kc usprawiedliwia wniosek, iż art. 491 § 1 kc – w braku jakiegokolwiek ograniczenia jego stosowania nawiązującego do cech świadczenia strony pozostającej w zwłoce z wykonaniem własnego zobowiązania – określa przesłanki odstąpienia od umowy wtedy, gdy świadczenia obu jej stron są niepodzielne, ale i wtedy, gdy jedno z nich jest podzielne, a drugie niepodzielne.

Takimi adekwatnościami charakteryzują się świadczenia stron w umowie sprzedaży rzeczy, w której świadczenie sprzedawcy polegające na przeniesieniu jej własności jest niepodzielne, a świadczenie kupującego polegające na zapłacie ceny jest podzielne w rozumieniu art. 379 § 2 k.c.

Jeżeli zatem w okolicznościach wskazanych w art. 491 § 2 zd. 2 k.c. można odstąpić od całej umowy, chociaż, świadczenia wzajemne są podzielne, to można to również uczynić w sytuacji, gdy jedno jest podzielne a drugie niepodzielne.

Odmienny pogląd co do ustawowego prawa odstąpienia od umowy wzajemnej w razie zwłoki w spełnieniu części świadczenia

Odmienny pogląd w związku z oceną skuteczności oświadczenia o odstąpieniu od umowy o roboty budowlane wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 maja 2013 r., sygn. akt V CSK 260/12 (OSNC-ZD 2014, nr 3, poz. 49), w którym przyjął, iż przepisy kodeksu cywilnego w ogóle nie przewidują ustawowego prawa odstąpienia od umowy wzajemnej w razie zwłoki w spełnieniu części świadczenia, o ile świadczenie drugiej strony jest niepodzielne. Można wówczas rozważać stosowanie analogii do uregulowania przewidzianego w art. 493 § 2 k.c. dopuszczającego odstąpienie od umowy w razie częściowej niemożliwości świadczenia jednej ze stron.

Gdyby wyłączyć stosowanie art. 493 § 2 k.c. w drodze analogii, to należałby uznać, iż w razie zwłoki jednej ze stron umowy wzajemnej w spełnieniu części świadczenia, odstąpienie od umowy w wykonaniu ustawowego prawa odstąpienia, o ile świadczenie drugiej strony jest niepodzielne, jest niedopuszczalne. Strona, która przyjęła świadczenie częściowe może wówczas jedynie dochodzić wykonania reszty świadczenia i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.

Powyższy pogląd w cytowanym już postanowieniu z dnia 25 czerwca 2015 r., sygn. akt III CZP 83/15 Sąd Najwyższy skwitował, iż brzmienie art. 491 § 1 k.c., w zestawieniu z § 2 tego przepisu, nie pozwala jednak uznać, iż ma on zastosowanie wyłącznie do sytuacji, gdy świadczenia obu stron umowy są niepodzielne. Gdyby wolą ustawodawcy było takie zawężenie zakresu zastosowania art. 491 § 1 k.c., to jej manifestacją powinno być odwołanie się do pojęcia niepodzielności świadczeń stron, jako cechy ich świadczeń, która determinuje stosowanie przesłanek odstąpienia od umowy przewidzianych w art. 491 § 1 k.c.

W braku innego niż będące konsekwencją obowiązywania art. 491 § 2 k.c. zastrzeżenia ograniczającego stosowanie art. 491 § 1 k.c., należy przyjąć, iż przepis ten określa przesłanki odstąpienia od umowy wzajemnej, w której świadczenia obu stron są niepodzielne, ale też takiej, w której niepodzielne jest tylko świadczenie jednej ze stron.

Odstąpienie od umowy o roboty budowlane ze względu na zwłokę w udzieleniu przez zamawiającego wystarczającej gwarancji zapłaty

Zwłoka w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, o której mowa w art. 491 § 1 i 2 k.c. odnosi się zarówno do zobowiązań określonych w umowie stron jak również do zobowiązań określonych w przepisach, które mają zastosowanie do umowy łączącej strony. Oznacza to, iż w stanie prawnym, w jakim była zawarta umowa i w jakim była wykonywana, do skutecznego odstąpienia od umowy ze względu na zwłokę w udzieleniu przez zamawiającego wystarczającej gwarancji zapłaty (wymóg z art. 649 4 § 1 kc) niezbędne było uprzednie wyznaczenie odpowiedniego, dodatkowego terminu do wykonania tego zobowiązania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu wykonawca będzie uprawniony do odstąpienia od umowy.

Celem skutecznego zastosowania art. 491 k.c., przed złożeniem oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy, niezbędne jest zatem uprzednie wyznaczenie inwestorowi odpowiedniego terminu do przedstawienia gwarancji zapłaty z zagrożeniem odstąpienia od umowy w razie bezskutecznego upływu tego terminu (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2013 r., sygn. akt III CSK 62/13).

Odstąpienie od umowy o roboty budowlane – czytaj tutaj