Narażenie na niebezpieczeństwo – definicja przestępstwa
Kodeks karny a artykule 160 chroni życie i zdrowie człowieka również na etapie poprzedzającym naruszenie tych dóbr. Przepis ten opisuje przestępstwa skutkowe, do przyjęcia odpowiedzialności konieczne jest tu zatem zaistnienie skutku w postaci obiektywnie istniejącego potencjału niebezpieczeństwa utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Narażenie na niebezpieczeństwo ma mieć charakter konkretny, ustawodawca wymaga, aby było to niebezpieczeństwo bezpośrednie.
Bezpośredniość tę rozumieć należy bądź jako nieuchronne następstwo dalszego niebezpiecznego dla życia lub zdrowia rozwoju sytuacji, bądź jako wysokie prawdopodobieństwo jego wystąpienia (tak postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2016 r. V KK 342/15).
Znamię narażenia człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, o którym mowa w art. 160 § 1 k.k., może zostać zrealizowane w jeden z trzech sposobów: przez sprowadzenie zagrożenia, jego znaczące zwiększenie, a także – w przypadku gwaranta nienastąpienia skutku przy przestępstwach z zaniechania – przez niespowodowanie jego ustąpienia albo zmniejszenia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 2011 r. III KK 77/11).
Zakres obowiązków ciążących na gwarancie musi być definiowany w odniesieniu do tego momentu czasowego w którym on działa, w oparciu o wtedy dostępne mu informacje o okolicznościach stanu faktycznego. W odniesieniu do tego momentu formułowane być winny wnioski co do zakresu realizacji tychże obowiązków i niebezpieczeństw, które wynikać mogą z ich zaniechania (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 czerwca 2010 r. III KK 408/09).
Narażenie na niebezpieczeństwo a element bezpośredniości niebezpieczeństwa przy
Jeśli dany układ sytuacyjny jest tego rodzaju, iż w każdej chwili, bez jakiejkolwiek ingerencji człowieka, może doprowadzić do wskazanych skutków w postaci utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu pokrzywdzonego, to jak najbardziej zasadne jest twierdzenie, iż zaistniał już stan “bezpośredniego niebezpieczeństwa”, w rozumieniu art. 160 (co trzeba odnieść również do znamienia określonego w art. 220 § 1 k.k. – traktującego o narażeniu życia albo zdrowia pracownika, z uwagi na normatywne powiązanie tych przepisów).
Dlatego też, jeżeli w wyniku działania sprawcy lub – gdy ciąży na nim szczególny obowiązek zapobieżenia narażeniu danych dóbr prawnych na niebezpieczeństwo – poprzez jego zaniechanie, powstanie sytuacja charakteryzująca się wystąpieniem, w nieuchronny sposób, bez jej dalszego zdynamizowania, takiej skali zagrożenia dla życia lub zdrowia człowieka, iż istnieje już “konkretne” zagrożenie dla tych dóbr prawnych, w postaci możliwości ich naruszenia, należy uznać, iż zaistniał już stan narażenia na “bezpośrednie niebezpieczeństwo” w rozumieniu wskazanych wyżej przepisów (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 maja 2015 r. IV KK 33/15).
Indywidualizacja pokrzywdzonego
Przypisanie odpowiedzialności za przestępstwo określone w art. 160 § 1 k.k. wymaga indywidualizacji pokrzywdzonego, tj. wskazania konkretnej osoby, której w wyniku działania (lub zaniechania) sprawcy groziło bezpośrednie niebezpieczeństwo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub utraty życia. Nie jest natomiast niezbędne ustalenie tożsamości tej osoby (wyrok Sądy Najwyższego z dnia 8 grudnia 2011 r. II KK 177/11).
Zbieg przepisów ustawy w sytuacji narażenia na niebezpieczeństwo i ziszczenia się niebezpieczeństwa – kumulatywny zbieg przepisów
Z art. 160 § 3 k.k. odpowiada ten, kto sprowadza jedynie nieumyślne bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, zaś ten, kto poprzez swoje nieumyślne zachowanie powoduje już śmierć człowieka albo ciężki uszczerbek na zdrowiu innej osoby, ponosi odpowiedzialność z art. 155 k.k. (nieumyślne spowodowanie śmierci) lub 156 § 2 k.k. (nieumyślnie spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu).
Tak więc, w sytuacji gdy niebezpieczeństwo jest spowodowane umyślnie (art. 160 § 1 lub 2), a śmierć lub uszczerbek na zdrowiu – nieumyślnie (art. 155 lub 156 § 2), zachodzi kumulatywny zbieg przepisów ustawy. W pozostałych przypadkach ma miejsce pozorny zbieg przepisów ustawy, a więc art. 160 zostaje pochłonięty przez inny przepis.
Przestępstwa określone w art. 220 k.k. mają charakter typów kwalifikowanych w stosunku do odpowiadających im typów unormowanych w art. 160 k.k., ze względu na sprecyzowanie w art. 220 § 1 k.k. normatywnego źródła obowiązku sprawcy jako gwaranta niezaistnienia skutku, a także na zawężeniu kręgu potencjalnych pokrzywdzonych. Między typami przestępstw z art. 220 § 1 lub 2 k.k. (leges speciales) a odpowiadającymi im typami określonymi w art. 160 k.k. (leges generales) zachodzi stosunek wykluczania.
Zatem o ile do śmiertelnego wypadku pracownika doszło w rezultacie niewypełnienia obowiązku zapewnienia warunków bezpiecznej pracy, to odpowiedzialność karną za zaistnienie wypadku może ponosić tylko ta osoba, na której ciążył prawny szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi, a więc należąca do kręgu podmiotów przestępstw indywidualnych stypizowanych w art. 220 § 1 i 2 k.k. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2012 r. V KK 64/12).
Narażenie na niebezpieczeństwo – przykłady z praktyki orzeczniczej
Sprawca dokonując zapalenia oparów rozlanej benzyny nie tylko sprowadził zdarzenie zagrażające życiu lub zdrowiu wielu osób i mieniu w znacznych rozmiarach mające postać pożaru, ale jednocześnie naraził na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu konkretne osoby. Niezbędnym więc dla pełnego zobrazowania takiego zachowania było przyjęcie kumulatywnej kwalifikacji z art. 163 §1 pkt 1 k.k. i art. 160 §1 k.k. w zw. z art. 11 §2 k.k. Przepis art. 163 §1 k.k. penalizuje bowiem sprowadzenie zdarzenia zagrażającego życiu i zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach.
Czym innym jednak pozostaje narażenie konkretnej osoby na bezpośrednie, a więc natychmiastowe i realne niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (wyrok SA w Katowicach z dnia 19 grudnia 2014 r. II AKa 427/14).
Jeżeli zarówno szkoda, jak i krzywda wynikały z przestępstwa, polegającego na wywołaniu kolizji drogowej przez skazanych z samochodem prowadzonym przez pokrzywdzonego, to fakt, iż w opisie tego czynu, zakwalifikowanego z art. 160 § 1 k.k., nie wspomniano o szkodzie materialnej, a jedynie o stworzeniu bezpośredniego niebezpieczeństwa dla pasażerów pojazdu, nie oznacza, iżby tak szkoda materialna, jak i niematerialna, nie wynikały z przestępstwa, za które skazano oskarżonych (postanowienie SN z dnia 12 czerwca 2014 r. V KK 19/14).
Skutkiem należącym do znamion strony przedmiotowej występku z art. 160 § 2 i 3 k.k. jest nie tylko wywołanie takiej sytuacji, w której pacjent znajduje się, nie będąc uprzednio, w położeniu grożącym mu bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia lub zdrowia, ale również na utrzymaniu (nie odwróceniu, nie zmniejszeniu) istniejącego już poziomu tego niebezpieczeństwa w czasie, kiedy urzeczywistnił się obowiązek działania lekarza-gwaranta. Co więcej, przestępstwo jest dokonane z chwilą narażenia na niebezpieczeństwo, chociażby osoba narażona nie doznała żadnej krzywdy.
Faza przygotowań do zabiegu zakończenia ciąży przez cesarskie cięcie, od którego to momentu dziecko poczęte objęte jest ochroną z przepisu art. 160 k.k. należną człowiekowi, to nie tylko czynności techniczne ale występujące łącznie: wskazania medyczne do rozwiązania ciąży przez zabieg cięcia cesarskiego, gotowość rozwojowa dziecka do samodzielnego funkcjonowania poza organizmem matki oraz gotowość matki do poddania się takiemu zabiegowi (wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 15 października 2008 r. II AKa 223/08).
Skoro obaj oskarżeni lekarze SOR mieli świadomość tego, iż pacjent powinien być niezwłocznie operowany, a wielokrotne monity o konsultację chirurgiczną pozostawały bez reakcji, to powinni oni podjąć inne zdecydowane kroki zmierzające do poddania pacjenta zabiegowi operacyjnemu. Brak natychmiastowej konsultacji chirurgicznej pomimo wielokrotnych monitów lekarzy SOR powinien skutkować niezwłoczne powiadomieniem wyższych przełożonych (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 2007 r. WA 17/07).
Na temat odpowiedzialności karnej lekarza za narażenie pacjenta na niebezpieczeństwo: czytaj tutaj
