Zgodnie z art. 46 § 1 Kodeksu karnego, w razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.
Jeżeli orzeczenie tego obowiązku jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast niego nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.
Natura instytucji zadośćuczynienia za krzywdę wywołaną przestępstwem
W obecnym brzmieniu Kodeksu karnego obowiązek naprawienia szkody, zadośćuczynienia za krzywdę i nawiązki utraciły charakter środków karnych i stał się instytucjami cywilnoprawnymi spełniającymi takie funkcje, jak przedtem spełniało uwzględnienie powództwa adhezyjnego (tak: uzasadnienie projektu zmiany ustawy druk nr 2393/VII kadencja oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2017 r., I KZP 15/16, OSNKW 2017, nr 3, poz. 14).
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 22 lutego 2019 r., sygn. akt IV CSK 597/17 (OSNC-ZD 2020, nr 2, poz. 29) podkreślił, iż po nowelizacji kodeksu karnego ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. obowiązek naprawienia szkody został wyłączony z kategorii środków karnych i zaliczony do ustalonej wówczas kategorii środków kompensacyjnych.
Zadośćuczynienie stanowi formę rekompensaty pieniężnej z tytułu szkody niemajątkowej, stąd też pełni ono przede wszystkim funkcję kompensacyjną, łagodząc skutki wywołane przez krzywdę niemajątkową w postaci ujemnych przeżyć związanych z cierpieniami psychicznymi i fizycznymi, a wynikającą z naruszenia dóbr osobistych. Okoliczności wpływające na wysokość zadośćuczynienia, jak i kryteria ich oceny powinny być rozważane indywidualnie w związku z konkretną osobą pokrzywdzonego (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2009 r., III CSK 62/09, OSNC – ZD 2010, nr 3, poz. 80, LEX nr 738354; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 października 2008 r., IV CSK 243/08, LEX nr 590267; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2005 r., III CK 392/2004, niepubl.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 września 2010 r., II CSK 94/10, niepubl.).
Zadośćuczynienie za krzywdę jest swoistą postacią odszkodowania, którego celem jest rekompensowanie uszczerbku w dobrach osobistych (szkody niemajątkowej), oczywiście w takim zakresie, w jakim taka rekompensata, ze względu na szczególny charakter tych dóbr, jest możliwa dzięki świadczeń pieniężnych. W literaturze podkreśla się fakultatywny i tym samym uznaniowy charakter zadośćuczynienia. Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę pełni przede wszystkim funkcję kompensacyjną, gdyż stanowi przybliżony ekwiwalent za doznaną przez pokrzywdzonego szkodę niemajątkową (krzywdę). Powszechnie uważa się, iż zadośćuczynienie powinno ono wynagrodzić doznane przez pokrzywdzonego cierpienia, utratę euforii życia oraz ułatwić mu przezwyciężenie ujemnych przeżyć psychicznych. (tak: A. Cisek [w] Kodeks cywilny. Komentarz red. Edward Gniewek Rok wydania: 2010 Wydawnictwo: C.H.Beck).
Możliwość zasądzenia zadośćuczynienia za krzywdę wyrządzoną przez przestępstwo
Ponieważ zadośćuczynienie orzeka się, stosując przepisy prawa cywilnego, to należy stwierdzić, iż zgodnie z przepisami prawa cywilnego tylko niektóre czyny zabronione pod groźbą kary mogą stanowić podstawę orzeczenia zadośćuczynienia za krzywdę. Chodzi zatem głównie o:
- uszkodzenie ciała i wywołanie rozstroju zdrowia (art. 444 § 1 kc),
- pozbawienie wolności i zgwałcenie (art. 445 § 2 kc) i wreszcie
- naruszenie dóbr osobistych (art. 448 kc)
(tak: Sąd Okręgowy w Gliwicach w wyroku z dnia 20 kwietnia 2018 r. Sygn. akt VI Ka 225/18).
Sąd Okręgowy w Gliwicach w wyroku z dnia 14 maja 2018 r. Sygn. akt V .2 Ka 132/18 uznał, iż w doktrynie przyjmuje się, iż orzeczenie zadośćuczynienia za krzywdę wyrządzona przez przestępstwo jest możliwe jedynie wtedy, gdy prawo cywilne dopuszcza zadośćuczynienie za daną krzywdę, chodzi o art. 445 kc i art. 448 kc.
Orzeczenie w przedmiocie zadośćuczynienia za krzywdę wywołaną przestępstwem
Orzeczenie o zadośćuczynieniu sąd może także wydać z urzędu. Rozstrzygnięcia sądu karnego wydane zarówno na wniosek, jak i z urzędu mają postać pozytywną. Sąd ten nie wydaje rozstrzygnięcia negatywnego ani też nie pozostawia ich bez rozpoznania (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2021 r., Sygn. akt III CZP 84/20).
Stosowanie przepisów prawa cywilnego do zadośćuczynienia za krzywdę wywołaną przestępstwem
Cywilnoprawny charakter zobowiązania, które powstało z czynu będącego przestępstwem wynika z brzmienia art. 46 § 1 k.k., według którego sąd karny orzeka o obowiązku naprawienia szkody w całości lub w części, a przepisów prawa cywilnego nie stosuje się tylko do przedawnienia roszczeń i możliwości zasądzenia renty. Oznacza to, iż poza tymi wyjątkami przepisy prawa cywilnego decydują o odszkodowaniu należnym za szkodę wywołaną przestępstwem, będącym w rozumieniu prawa cywilnego czynem niedozwolonym (tak: Damian Wąsik w: Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 9 maja 2018 r., sygn. V ACa 409/17).
Orzekając w przedmiocie środka kompensacyjnego określonego w art. 46 § 1 k.k., sąd powinien precyzyjnie ustalić wysokość szkody. Jednocześnie należy mieć na względzie tezę wypracowaną w judykaturze, zgodnie z którą orzeczenie w postępowaniu karnym o odszkodowaniu nie wpływa na zmianę przesłanek, od których zależy powstanie roszczenia odszkodowawczego i zasad ustalania wysokości odszkodowania, zachowując tym samym charakter cywilnoprawny (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 30 listopada 2016 r., sygn. I ACa 712/16, LEX nr 2191508).
Wysokość zadośćuczynienia za doznaną krzywdę spowodowaną przestępstwem
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 29 maja 2008 r. sygn. akt II K 78/08 LEX nr 420389 wskazał, iż wysokość zadośćuczynienia pieniężnego powinna uwzględniać aktualne warunki oraz stopę życiowa społeczeństwa, kraju w którym mieszka poszkodowany. Najbliższym punktem odniesienia powinien być poziom życia osoby, której przysługuje zadośćuczynienie, gdyż jej stopa życiowa rzutować będzie na rodzaj wydatków konsumpcyjnych mogących zrównoważyć doznane cierpienia.
O wysokości zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nie decyduje kwestia możliwości majątkowych i zarobkowych oskarżonego. Winno się ocenić przede wszystkim cierpienia poszkodowanego (tak: Sąd Okręgowy w Gliwicach w wyroku z dnia 14 maja 2018 r. Sygn. akt V .2 Ka 132/18).
Z uwagi na kompensacyjny charakter zadośćuczynienia za krzywdę powszechnie uważa się, iż ustalenie odpowiedniej sumy zadośćuczynienia nie może polegać na przyznaniu wyłącznie symbolicznej kwoty pieniędzy. Przeciwnie, wysokość zadośćuczynienia powinna odpowiadać wielkości ustalonej krzywdy (rak: A. Olejniczak w: A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część ogólna, komentarz do art. 445 k.c., teza 20, podobnie: A. Cisek [w] Kodeks cywilny. Komentarz red. Edward Gniewek Rok wydania: 2010 Wydawnictwo: C.H.Beck).
Zasadniczym kryterium decydującym o wysokości należnego zadośćuczynienia jest przede wszystkim, rozmiar doznanej przez pokrzywdzonego krzywdy; zadośćuczynienie bowiem ma pełnić funkcję kompensacyjną. To jednoznacznie wskazuje, iż do kryteriów jakie należy brać pod uwagę przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia nie należą okoliczności związane z możliwościami zarobkowymi oskarżonego i jego stanem majątkowym, bowiem nie wpływają one na rozmiar wyrządzonej krzywdy ani na stopień winy sprawcy. Nie sposób bowiem uznać, iż „wartość” tej samej krzywdy byłaby zróżnicowana w zależności od zamożności bądź możliwości zarobkowych sprawcy przestępstwa (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 5 września 2018 r. w sprawie II AKa 252/18)
Z kolei Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 15 grudnia 2015 r., sygn. II AKa 270/15, LEX nr 2071950 wskazał, iż zadośćuczynienie za krzywdę ma rekompensować szkodę niemajątkową, która wiąże się z naruszeniem czysto subiektywnych przeżyć człowieka, z cierpieniem fizycznym i psychicznym, m.in. przez stres i cierpienie fizyczne oraz psychiczne pokrzywdzonego. Kwota zadośćuczynienia powinna być zatem orzeczona w rozsądnych granicach, z jednej strony dostosowana do poziomu krzywdy, a z drugiej strony nie może być nadmierna, wygórowana, oderwana od stopy życiowej społeczeństwa, zatem orzeczona w rozsądnych granicach.
Zadośćuczynienie nie może osiągać wartości nadmiernej w stosunku do doznanej krzywdy oraz musi być utrzymane w rozsądnych granicach i dostosowane do majątkowych stosunków panujących w społeczeństwie. Uzasadnia to miarkowanie zadośćuczynienia w oparciu o kryteria obiektywne, związane z przyjętymi w społeczeństwie ocenami (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 13.02.2013 r., II AKa 25/13, wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 29.03.2012 r., II AKa 21/12, czy też wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 31.01.2013 r., II AKa 3/13).
Przyznanie przez Sąd odpowiedniej sumy zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, na podstawie art. 448 k.c. jest kwestią wysoce ocenną i zależy od uznania sędziowskiego, dlatego modyfikacja zasądzonej kwoty może nastąpić jedynie w przypadku naruszenia kryteriów jej ustalania, niewspółmiernego zawyżenia czy też zaniżenia tej kwoty (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4.02.2008 r., III KK 349/07, Lex nr 395071 oraz z dnia 5.12.2006 r., II PK 102/06, OSNP 2008/1 – 2/11).
Wskazać należy, iż pojęcie „sumy odpowiedniej” użyte w art. 448 ma charakter niedookreślony, jednakże Sąd przy jej ustalaniu powinien wziąć pod uwagę wszystkie okoliczności mające wpływ na rozmiar doznanej krzywdy. Wedle poglądów doktryny, wysokość zadośćuczynienia powinna odpowiadać wielkości ustalonej krzywdy, ponieważ świadczenie stanowić ma w przybliżeniu ekwiwalent utraconych dóbr (tak: A. Cisek (w:) E. Gniewek, Komentarz, 2008, art. 445, nb 3). Odstępstwa od tej reguły powinny mieć zupełnie wyjątkowy charakter.
Celem zadośćuczynienia jest naprawienie szkody niemajątkowej sprowadzającej się krzywdy w postaci cierpień fizycznych i psychicznych, dlatego ustalając zatem kwotę zadośćuczynienia należy ważyć rozmiar cierpień fizycznych związanych z zaistnieniem wypadku jak i dolegliwości bólowe powstałe w następstwie urazu oraz długotrwałego leczenia (tak:. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 1.2.2005 r., III APa 9/04, OSA 2005, Nr 12, poz. 33).
Odpowiedniość kwoty zadośćuczynienia, o której stanowi art. 445 § 1 kc ma służyć złagodzeniu doznanej krzywdy, a jednocześnie nie być źródłem wzbogacenia (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2000 r., sygn. akt III CKN 582/98, niepubl.).
Wysokość ta nie może być nadmierną w stosunku do doznanej krzywdy, ale musi być „odpowiednia” w tym znaczeniu, iż powinna być – przy uwzględnieniu krzywdy poszkodowanego – utrzymana w rozsądnych granicach, odpowiadających aktualnym warunkom i przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2001 r., sygn. akt III CKN 427/00, niepubl.).
Podstawowym kryterium dla ustalenia wysokości należnego poszkodowanemu zadośćuczynienia jest zatem rozmiar i intensywność doznanej krzywdy, ocenianej według miar obiektywnych, oraz stopień negatywnych konsekwencji dla pokrzywdzonego wynikających. Z kolei ustalenie „odpowiedniej” sumy zadośćuczynienia przyznawanego wymaga rozważenia wszystkich okoliczności sprawy, w szczególności rodzaju naruszonego dobra i rozmiaru doznanej krzywdy, intensywności naruszenia oraz stopnia winy sprawcy a także sytuacji majątkowej zobowiązanego (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 22 lutego 2004r. II ACa 641/03, publ: Wokanda rok 2004, Nr 9, str. 44, wyrok Sądu Najwyższego z 16 kwietnia 2002, V CKN 1010/00 publ: OSNC z 2003, Nr 4, poz. 56).
Art. 56 kodeksu karnego określa, iż przepisów art. 53 (dyrektywy wymiaru kary), art. 54 § 1 (zasady wymiaru kary dla nieletniego) oraz art. 55 kk (zasada indywidualizacji wymiaru kary) nie stosuje się (nawet odpowiednio) do obowiązku naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.
Zasądzenie zadośćuczynienia w procesie karnym a dochodzenie niezaspokojonej części roszczenia w postępowaniu cywilnym
Orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie art. 46 § 1 albo nawiązki na podstawie art. 46 § 2 nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego (art. 46 § 3 kk).
Jeżeli orzeczony obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązka orzeczona na rzecz pokrzywdzonego nie pokrywają całej szkody lub nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym (Art. 415 § 2 kpk).
Należy podzielić ten nurt orzecznictwa Sądu Najwyższego, znajdujący w tej chwili potwierdzenie w art. 415 § 1 k.p.k., zgodnie z którym dochodzenie roszczeń majątkowych w postępowaniu karnym jest traktowane jako równorzędna droga ich dochodzenia w stosunku do postępowania cywilnego. Pomiędzy tymi postępowaniami istnieje zależność polegająca na tym, iż w czasie zawisłości jednego z tych postępowań nie może toczyć się drugie z nich, a po prawomocnym orzeczeniu o roszczeniu w jednym z nich nie powinno być dopuszczalne ponowne orzekanie o tej samej części roszczenia.
Trafne jest więc stanowisko wyrażone w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 2018 r., II CSK 754/17, iż ponowne orzekanie o tej samej części odszkodowania w procesie cywilnym w sytuacji, w której wcześniej orzeczono o jego przyznaniu w prawomocnym wyroku sądu karnego, uzasadnia zarzut powagi rzeczy osądzonej.
Jednakże nie można powyższego rozważania odnieść bez dodatkowych zastrzeżeń także do orzeczenia sądu karnego zasądzającego z urzędu o zadośćuczynieniu za doznaną krzywdę, bowiem zadośćuczynienie za doznaną krzywdę ma inną naturę niż świadczenie odszkodowawcze. Ma ono bowiem charakter niepodzielny. Nie zawsze jednak sąd karny będzie dysponować wszystkimi elementami stanu faktycznego niezbędnymi do ustalenia krzywdy doznanej przez pokrzywdzonego przestępstwem, w tym twierdzeniami samego pokrzywdzonego dotyczącymi tego aspektu. Sąd karny orzeka bowiem jedynie na podstawie materiału, jakim dysponuje na potrzeby orzekania o odpowiedzialności karnej (tak: str. 88 uzasadnienia projektu zmiany ustawy druk nr 2393/VII kadencja).
Zakres dowodów i tym samym materiału procesowego istotnych dla ustalenia wysokości zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, jaki może dysponować sąd cywilny jest znaczenie szerszy niż ten, którym dysponuje sąd karny. Z tej właśnie przyczyny prawo karne umożliwia orzekanie o części zadośćuczynienia (art. 46 § 1 k.k.) oraz umożliwia na mocy przepisów szczególnych wobec przepisów prawa cywilnego dochodzenie w procesie cywilnym dalszej części zadośćuczynienia lub wyższego zadośćuczynienia (art. 46 § 3 k.k. i art. 415 § 2 k.p.k.).
Zmiany ustawowe przewidujące możliwość zasądzenia przez sąd karny z urzędu zadośćuczynienia za krzywdę doznaną przez pokrzywdzonego w związku z popełnieniem przestępstwa miały na celu poprawienie sytuacji pokrzywdzonego w związku z tym analizowanych przepisów nie powinno interpretować się tak, aby dochodzenie tych roszczeń było utrudnione lub niemożliwe. Do takiego skutku, sprzecznego z perspektyw normy wyrażonej w art. 45 ust. 1 Konstytucji, doprowadziłaby wykładnia przyjmująca, iż pokrzywdzony, wobec którego zasądzono w wyroku karnym z urzędu zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, nie mógłby w postępowaniu cywilnym dochodzić zadośćuczynienia w dalej idącym zakresie (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2021 r., Sygn. akt III CZP 84/20).
Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 29 maja 2018 r., sygn. I ACa 17/18, LEX nr 2529539 orzekł, iż w orzecznictwie słusznie zauważa się, iż w sytuacji, gdy sprawca nie spełnił świadczenia wynikającego z wyroku skazującego i przy braku tożsamości podmiotowej stron procesu cywilnego i sprawcy, na którego sąd karny nałożył obowiązek zapłaty zadośćuczynienia, nie jest uzasadnionym twierdzenie, iż dochodzi do kumulacji wartości zadośćuczynienia (zsumowania świadczeń zasądzonych na rzecz pokrzywdzonego od sprawcy i od osoby odpowiedzialnej na zasadach solidarności). Zadośćuczynienie przyznane w wyroku karnym powinno być zarachowywane na poczet zadośćuczynienia przyznanego w procesie cywilnym przeciwko sprawcy szkody albo przeciwko osobie odpowiedzialnej solidarnie (względnie in solidum) .
Zadośćuczynienie wyłączające nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego przy przestępstwach w komunikacji
Stosownie do art. 47 § 3 kk, w razie skazania sprawcy za przestępstwo określone w art. 173, art. 174, art. 177 lub w art. 355, o ile sprawca był w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia, sąd orzeka nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich. jeżeli ustalenie takiej osoby nie jest możliwe, sąd orzeka nawiązkę na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Sąd orzeka nawiązkę w wysokości co najmniej 10 000 złotych.
Powyższego przepisu nie stosuje się, o ile sąd orzekł obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w wysokości wyższej niż 10 000 złotych (art. 47 § 5 kk).
Zadośćuczynienie a wymiar kary dla sprawy przestępstwa
Zgodnie z przepisem art. 53 § 2b kk, który wchodzi w życie z dniem 1 października 2023 r., jedną z okoliczności łagodzących przy wymierzaniu kary i środków karnych stanowi naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem lub zadośćuczynienie za krzywdę wynikłą z przestępstwa.
Zadośćuczynienie a występek o charakterze chuligańskim
W wypadku skazania za występek o charakterze chuligańskim (określony w art. 57a § 1 kk) sąd orzeka nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, chyba iż orzeka obowiązek naprawienia szkody, obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub nawiązkę na podstawie art. 46 kk. o ile pokrzywdzony nie został ustalony, sąd może orzec nawiązkę na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (Art. 57a. § 2 kk).
Zadośćuczynienie a warunkowe umorzenie postępowania karnego
Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd nakłada na sprawcę obowiązek naprawienia szkody w całości albo w części, a w miarę możliwości również obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, albo zamiast tych obowiązków orzeka nawiązkę (Art. 67 § 3 kk).
Jeżeli sąd uzna za celowe ze względu na możliwość porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii naprawienia szkody lub zadośćuczynienia, może odroczyć posiedzenie, wyznaczając stronom odpowiedni termin. Na wniosek oskarżonego i pokrzywdzonego, uzasadniony potrzebą dokonania uzgodnień, sąd zarządza stosowną przerwę lub odracza posiedzenie (341 § 3 kpk). Sąd orzekając o warunkowym umorzeniu bierze pod uwagę wyniki porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym w tychże kwestiach (§ 4).
Odpowiedzialność karna za uchylanie się od zapłaty zadośćuczynienia
Dodany nowelizacja kodeksu karnego z dnia 7 lipca 2022 r. art. 244c kk (wchodzący w życie dnia 1 października 2023 r.) art. 244c. § 1 kk stanowi, iż kto uchyla się od wykonania orzeczonego przez sąd na rzecz pokrzywdzonego lub osoby dla niego najbliższej, za przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, środka kompensacyjnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki, podlega karze więzienia od 3 miesięcy do lat 5.
Nie podlega karze sprawca przestępstwa określonego w § 1, który wykonał w całości orzeczony wobec niego środek kompensacyjny nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego (§ 2).
Ściganie tego przestępstwa następuje na wniosek pokrzywdzonego.
Zadośćuczynienie a skazanie bez rozprawy
Jeżeli nie ma zastosowania art. 46 Kodeksu karnego (orzeczenie obowiązku naprawienia szkody), sąd może uzależnić uwzględnienie wniosku, o którym mowa w art. 335 kpk (wniosek o skazanie bez rozprawy), od naprawienia szkody w całości albo w części lub od zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (Art. 343 § 1 kpk).
Zadośćuczynienie a równoległe postępowanie o roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa
W razie skazania oskarżonego lub warunkowego umorzenia postępowania w wypadkach wskazanych w ustawie sąd orzeka nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, obowiązek naprawienia, w całości lub w części, szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nie orzeka się, o ile roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono (Art. 415 § 1 kpk).
Egzekwowanie zasądzonego zadośćuczynienia
Celem wyegzekwowania orzeczonego zadośćuczynienia należy uzyskać tytuł wykonawczy.
Sąd lub referendarz sądowy nadaje na żądanie osoby uprawnionej klauzulę wykonalności orzeczeniu podlegającemu wykonaniu w drodze egzekucji (Art. 107 § 1 kpk).
Orzeczenia nakładające obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę oraz nawiązkę orzeczoną na rzecz pokrzywdzonego uważa się za orzeczenia co do roszczeń majątkowych, o ile nadają się do egzekucji w myśl przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (§ 2).
Przepisy powyższe stosuje się odpowiednio do obowiązku wynikającego z ugody zawartej przed sądem lub referendarzem sądowym, a także ugody zawartej w postępowaniu mediacyjnym.
Zgodnie z art. 25 § 1 kkw egzekucję zasądzonych roszczeń cywilnych, orzeczonej grzywny, świadczenia pieniężnego oraz należności sądowych prowadzi się według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, o ile ustawa nie stanowi inaczej. W pierwszej kolejności podlegają zaspokojeniu zasądzone roszczenia cywilne mające na celu naprawienie szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, a następnie należności sądowe (§ 3).
Do tytułów egzekucyjnych mają zastosowanie przepisy art. 776–795 Kodeksu postępowania cywilnego (Art. 26 kkw).
W razie orzeczenia obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia na rzecz osoby, która nie brała udziału w sprawie, nawiązki lub świadczenia pieniężnego, sąd, z urzędu i bez pobierania jakichkolwiek opłat, przesyła tytuł egzekucyjny pokrzywdzonemu lub innej osobie uprawnionej (Art. 196 § 1 kkw).
Zadośćuczynienie dla niesłusznie oskarżonego
Oskarżonemu, który w wyniku wznowienia postępowania, kasacji lub skargi nadzwyczajnej został uniewinniony lub skazany na łagodniejszą karę, służy od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonania względem niego w całości lub w części kary, której nie powinien był ponieść (Art. 552 § 1 kpk). Powyższe ma zastosowanie również wówczas, o ile po uchyleniu skazującego orzeczenia postępowanie umorzono wskutek okoliczności, których nie uwzględniono we wcześniejszym postępowaniu (§ 2).
Prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia powstaje również w związku z zastosowaniem środka zabezpieczającego w powyższych warunkach (§ 3). Odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje również w wypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania (§ 4.).
Jednakże roszczenie o odszkodowanie lub zadośćuczynienie nie przysługuje temu, kto w zamiarze wprowadzenia w błąd sądu lub organu ścigania złożył fałszywe zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa lub fałszywe wyjaśnienie i spowodował tym niekorzystne dla siebie orzeczenie w przedmiocie skazania, tymczasowego aresztowania, zastosowania środka zabezpieczającego albo zatrzymanie (Art. 553 § 1 kpk). Wyjątkiem jest sytuacja, gdy osoba składa oświadczenie w warunkach określonych w art. 171 § 4, 5 i 7 kpk, tj.
- zadawania pytań sugerujących osobie przesłuchiwanej treść odpowiedzi,
- wpływania na wypowiedzi osoby przesłuchiwanej dzięki przymusu lub groźby bezprawnej,
- stosowania hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem.
jak również gdy szkoda lub krzywda powstała na skutek przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązku przez funkcjonariusza publicznego.
Wyjaśnienia, zeznania oraz oświadczenia złożone w w/w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi lub uzyskane wbrew wymienionym zakazom nie mogą bowiem stanowić dowodu (§ 7).
W wypadku przyczynienia się przez oskarżonego do wydania przytoczonych orzeczeń, przepis art. 362 Kodeksu cywilnego (przyczynienie się poszkodowanego do powstania lub zwiększenia szkody) stosuje się odpowiednio (§ 3).
Roszczenie o zadośćuczynienie tego rodzaju przedawnia się po upływie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia dającego podstawę do zadośćuczynienia, w wypadku tymczasowego aresztowania – od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w razie zaś zatrzymania – od daty zwolnienia (art. 555 kpk).
