Stosownie do art. 238 Kodeksu karnego, kto zawiadamia o przestępstwie, lub o przestępstwie skarbowym organ powołany do ścigania wiedząc, iż przestępstwa nie popełniono, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo więzienia do lat 2.
Przedmiotem ochrony tej regulacji jest prawidłowe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości.
Definicja przestępstwa
Przestępstwem jest czyn zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu większym niż znikomy, zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę karną opisującą jego znamiona.
Zatem skoro art. 238 kk łączy przedmiotowe przestępstwo z zawiadomieniem o przestępstwie, nie stanowi więc przestępstwa fałszywe zawiadomienie o wykroczeniu lub wykroczeniu skarbowym, lub też przewinieniu dyscyplinarnym.
Brak wskazania osoby sprawcy
W kontekście przestępstwa zawiadomienia o niepopełnionym przestępstwie sprawca podaje, iż popełniono przestępstwo, ale nie wskazuje żadnej osoby. W razie natomiast wskazania sprawcy czyn taki wyczerpywałby znamiona przestępstwa z art. 234 k.k., z wyjątkiem sytuacji, gdy wskazałby jako sprawcę samego siebie.
Moment dokonania fałszywego zawiadomienia o przestępstwie niepopełnionym
Zawiadomienie o przestępstwie niepopełnionym jest przestępstwem formalnym. Przestępstwo to dokonane jest zatem w momencie zawiadomienia o przestępstwie organu powołanego do ścigania przestępstw. Karalność czynu wymaga, aby fałszywe oskarżenie skierowane było do organów powołanych do ścigania (tak: Jarosław Golat w: Wybrane przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości i wiarygodności dokumentów).
Podmiot przestępstwa zawiadomienia o niepopełnionym przestępstwie
Podmiotem przestępstwa z art. 238 k.k. może być każda osoba – jest to przestępstwo powszechne.
Forma zamiaru
Fałszywe zawiadomienie o przestępstwie jest przestępstwem umyślnym. Na taki jego charakter wskazuje wymóg, by sprawca wiedział, iż przestępstwa nie popełniono.
Koniecznym elementem zrealizowania przestępstwa z art. 238 k.k. jest świadomość zgłaszającego o fałszywości złożonego doniesienia. Wobec tego przyjmuje się, iż umyślność jest tu wyrażona tylko w zamiarze bezpośrednim, a nie ewentualnym.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 lutego 1999 r. sygn. akt V KKN 362/97, Prok. i Pr. 1999, dodatek „Orzecznictwo”, nr 7–8, poz. 6 wskazał, iż do znamion strony podmiotowej, obok umyślności działania, ustawa zalicza świadomość sprawcy co do fałszywości tego zawiadomienia, co wyraża się w słowach: „wiedząc, iż przestępstwa nie popełniono”. Znamię to nie zostaje spełnione, gdy sprawca tylko przypuszczał, iż przestępstwo zostało popełnione, gdyż np. otrzymał taką informację i bez sprawdzenia przekazał ją organom ścigania. Sprawca zatem musi chcieć, aby na podstawie jego doniesienia zostały podjęte czynności procesowe.
Podobnie wypowiedział się Sąd Rejonowy w Dzierżoniowie w postanowieniu z dnia 1 lipca 2016 r., sygn. akt. II Kp 169/16 stwierdzając, iż przestępstwo z art. 238 k.k. może być popełnione tylko z zamiarem bezpośrednim, a co za tym idzie, sprawca musi wiedzieć, iż zawiadamia o przestępstwie, którego nie popełniono. Zachowanie jego polega więc na w pełni świadomym wprowadzeniu organów powołanych do ścigania w błąd.
Forma złożenia fałszywego zawiadomienia
Zawiadomienie może być uczynione w dowolnej formie – na piśmie, ustnie do protokołu lub anonimowo, także za pośrednictwem poczty, faxu, telefonu, e-maila, sms-a
Zawiadomieniem o niepopełnionym przestępstwie, jest każdy skuteczny sposób udzielenia organom powołanym do ścigania informacji o niepopełnionym przestępstwie (tj. zbrodni lub występku). Forma czynności sprawczej jest tu dowolna – może to być zawiadomienie ustne, pisemne, także anonimowe (także za pośrednictwem poczty, faxu, telefonu, e-maila, sms-a) (tak: Jarosław Golat w: Wybrane przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości i wiarygodności dokumentów).
Sąd Rejonowy w Dzierżoniowie w postanowieniu z dnia 1 lipca 2016 r., sygn. akt. II Kp 169/16 wskazał, iż nie ma w doktrynie prawniczej ani też w orzecznictwie sądowym wątpliwości, iż czynność sprawcza przestępstwa z art. 238 k.k. polega na zawiadomieniu o niepopełnionym przestępstwie (nie wykroczeniu), które to zawiadomienie jest dokonane w każdy skuteczny sposób udzielenia organom powołanym do ścigania informacji o niepopełnionym przestępstwie. Ustawa nie przewiduje żadnej specjalnej formy zachowania się. Czynność sprawcza będzie zatem zrealizowana tak przez zawiadomienie ustne (w tym telefoniczne), jak i pisemne a choćby anonimowe.
Z tego powodu, dla przyjęcia zaistnienia strony przedmiotowej tego przestępstwa nie ma żadnego znaczenia okoliczność, iż zawiadomienie nie zostało złożone w formie protokolarnej.
Różnica pomiędzy fałszywym oskarżeniem (art. 234 k.k.) a zawiadomieniem o niepopełnionym przestępstwie (art. 238 k.k.)
Fałszywe oskarżenie, o jakim mowa w art. 234 k.k. jest dokonane z chwilą dojścia treści oskarżenia zawierającego nieprawdziwe zarzuty przeciwko danej osobie do organu powołanego do ścigania lub orzekania w sprawach o przestępstwo, w tym przestępstwo skarbowe, wykroczenie, wykroczenie skarbowe lub przewinienie dyscyplinarne. Pobudki i motywy sprawcy są dla bytu tego przestępstwa obojętne.
Z kolei występek z art. 238 k.k. (zawiadomienie o niepopełnionym przestępstwie) różni się tym od występku z art. 234 k.k., iż sprawca zawiadamiając organ powołany do ścigania przestępstw lub przestępstw skarbowych o rzekomo popełnionym przestępstwie nie wskazuje osoby, która miała je popełnić. Informuje więc o zdarzeniu, którego w ogóle nie było lub przedstawia zdarzenie prawdziwe jako przestępstwo cięższe przez dodanie nieprawdziwych okoliczności (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 września 2004 r., sygn. akt IV KK 129/04).
Różnica pomiędzy przestępstwem składania fałszywych zeznań (art. 233 k.k.) a zawiadomieniem o niepopełnionym przestępstwie (art. 238 k.k.)
Na podstawie art. 233 § 1 k.k. odpowiada ten kto składając zeznanie mające służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę. Jednocześnie warunkiem odpowiedzialności jest, aby przyjmujący zeznanie, działając w zakresie swoich uprawnień, uprzedził zeznającego o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznanie lub odebrał od niego przyrzeczenie. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego dla przypisania sprawcy popełnienia przestępstwa niezbędne jest wykazanie zaistnienia znamion strony podmiotowej, w przypadku przestępstwa złożenia fałszywych zeznań – umyślności działania bądź zaniechania. Umyślność może w tym wypadku przejawiać się zamiarem bezpośrednim albo wynikowym.
Minimalnym warunkiem spełnienia znamion strony podmiotowej w odniesieniu do tego przestępstwa jest przewidywanie przez sprawcę nieprawdziwości jego oświadczeń o posiadanych wiadomościach na temat faktów badanych w postępowaniu i zarazem godzenie się z tym stanem, wyrażające się złożeniem takich zeznań w formie przewidzianej przez prawo procesowe. Zakresem czynu wyczerpującego znamiona przestępstwa złożenia fałszywych zeznań objąć można tę treść zeznań, do której odnoszą się przesłanki strony podmiotowej (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 stycznia 1999 r., sygn. akt II KKN 129/97, Prok. i Pr. 1999/9/1).
Natomiast, jak powiedziano, na podstawie art. 238 k.k. odpowiada ten kto zawiadamia o przestępstwie, lub o przestępstwie skarbowym organ powołany do ścigana wiedząc, iż przestępstwa nie popełniono. Jest to przestępstwo umyślne, dokonywane w zamiarze bezpośrednim, przy czym motywy, jakimi kierował się sprawca nie są istotne (może to być złośliwość, chęć wymuszenia na organach ścigania określonych działań itp.) – tak A. Marek w Komentarzu do art. 238 k.k., Lex Omega).
Kumulatywny zbieg przestępstwa fałszywego oskarżenia i zawiadomienia o niepopełnionym przestępstwie
Podanie w zawiadomieniu o niepopełnionym przestępstwie informacji o osobie sprawcy wypełnia znamiona przestępstwa z art. 234 k.k., który to przepis nie wyczerpuje całego zachowania sprawcy, dlatego zasadnym jest zastosowanie kumulatywnego zbieg art. 234 i art. 238 k.k. Nietrafny jest pogląd, iż art. 234 k.k. pochłania art. 238 k.k.; ten ostatni przepis nie obejmuje bowiem faktu, iż przestępstwa w ogóle nie popełniono (tak: B. Kunicka-Michalska, Kodeks karny. Komentarz, s. 204).
W doktrynie wyrażono jednak także pogląd, mówiący, iż o ile zawiadomienie, o jakim mowa w art. 238 k.k., zawiera jednocześnie fałszywe oskarżenie konkretnej osoby, to sprawca tego czynu będzie odpowiadał wyłącznie za fałszywe oskarżenie, czyli jedynie za występek z art. 234 k.k.
Podanie w czasie przesłuchania w charakterze świadka informacji o niepopełnionym przestępstwie
Art. 304a kpk stanowi, iż sporządza się wspólny protokół z przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie i przesłuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 listopada 2002 r. sygn. akt V KK 43/02 (LEX Nr 56858) przyjął, iż podanie w czasie przesłuchania w charakterze świadka informacji o niepopełnionym przestępstwie nie powoduje, iż art. 233 § 1 k.k. pochłania art. 238 k.k. Art. 233 k.k. nie obejmuje bowiem wszystkich znamion przestępstwa z art. 238 k.k., a dopiero kwalifikacja z art. 238 k.k. oddaje w pełni treść zachowania sprawcy. Sąd Najwyższy odnosił do sytuacji, w której stwierdzono, iż w ramach tej samej czynności procesowej, dokonywanej w tym samym miejscu i czasie, to jest w ramach przyjęcia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa i depozycji składanych do protokołu takiego zawiadomienia, sprawca popełnił dwa przestępstwa, to jest występek zawiadomienia o faktycznie niepopełnionej kradzieży samochodu oraz występek fałszywych zeznań.
Zdaniem Sądu Najwyższego potraktowanie zawiadomienia oskarżonego o popełnieniu przestępstwa, którego, jak ustalono, nie popełniono, o czym zawiadamiający wiedział, jako dwóch odrębnych przestępstw pozostających w realnym zbiegu jest oczywistym rażącym naruszeniem prawa materialnego. O rzeczywistym zbiegu przestępstw mówimy wtedy, gdy ten sam sprawca popełnia dwa lub więcej przestępstw. Nie można zatem w wypadku, gdy ktoś zawiadomi o popełnieniu przestępstwa organ powołany do ścigania, wiedząc, iż przestępstwa nie popełniono, zawiadomienia takiego traktować jako dwóch odrębnych przestępstwa – z art. 238 k.k. i z art. 233 § 1 k.k..
Podobnie wypowiedziała się przedstawicielka doktryny B.Kunicka-Michalska stwierdzając, iż zważywszy na dodatkowe elementy relewantne przy kwalifikacji z art. 233 § 1 k.k. oraz porównanie granic sankcji przy obu typach, przyjąć ewentualnie należałoby, iż „jeśli zawiadomienie o niepopełnionym przestępstwie wyczerpuje zarazem znamiona fałszywego zeznania, czyn z art. 233 k.k. pochłonie czyn z art. 238 k.k., a zatem sprawca odpowiadać będzie za fałszywe zeznanie” (tak: B.Kunicka-Michalska w: A.Wąsek red.: Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do artykułów 222-316, tom II, Warszawa 2005, s. 203, Nbl 13 do art. 238).
Jeżeli natomiast występek fałszywego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa został dokonany wcześniej, niż występek złożenia fałszywych zeznań – stanowiły one zatem rezultat nie tylko dwóch odrębnych impulsów woli sprawcy, ale także dwóch odrębnych jego zachowań, zaistniałych w odrębnych datach i okolicznościach, choć podporządkowanych temu samemu celowi (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 2013 r., sygn. akt II KK 69/12).
Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 24 maja 2013 r., sygn. akt II AKa 563/12 stwierdził, iż nic nie stoi na przeszkodzie oceniania zachowania polegającego na złożeniu fałszywego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa i złożeniu fałszywych zeznań przez pryzmat kumulatywnej kwalifikacji z art. 238 k.k. i art. 233 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. Zarzucanych oskarżonemu zachowań nie można traktować, jako dwóch odrębnych przestępstw, a zatem konieczne jest uwzględnienie w kwalifikacji prawnej obu wymienionych wyżej przepisów. Przepis art. 233 § 1 k.k. nie oddaje w pełni, całej kryminalnej zawartości czynu.
Zawiadomienie o niepopełnionym przestępstwie a nadzwyczajne złagodzenie kary
Z treści art. 233 § 5 kk wynika wprost, iż sąd może zastosować nie tylko nadzwyczajne złagodzenie kary, ale choćby odstąpić od jej wymierzania jeżeli m.in. sprawca dobrowolnie sprostuje swoje wcześniejsze fałszywe zeznania. Analogicznego przepisu brak w art. 238 kk, ale podkreślenia wymaga to, iż fałszywe zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa jest zagrożone łagodniejszą karą niż fałszywe zeznania, a zatem ustawodawca uznał, iż stopień społecznej szkodliwości tego typu czynów jest niższy niż występku z art. 233 § 1 kk.
Już tylko powyższe nakazuje przyjęcie, iż zachowanie sprawcy polegające na sprostowaniu swojego wcześniejszego fałszywego zeznania było na tyle pozytywne, iż samo w sobie jednoznacznie przemawia za zastosowaniem co najmniej dobrodziejstwa art. 69 § 1 kk (warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności) (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Świdnicy z dnia 23 grudnia 2014 r., sygn. akt IV Ka 867/14).
Zawiadomienie o niepopełnionym przestępstwie jako element czynu ciągłego
Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 23 marca 2011 r., sygn. akt II AKa 468/10, „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2011, nr 9, poz. 80, uznał, iż złożenie zawiadomienia o kradzieży samochodów, która nie miała miejsca, a w ślad za tym złożenie fałszywych zeznań miało wyłącznie na celu uzyskanie nienależnego odszkodowania, stąd było drogą i środkiem prowadzącym do doprowadzenia ubezpieczyciela do niekorzystnego rozporządzenia mieniem. W takiej zaś konfiguracji faktycznej, wszystkie te zachowania, stanowią jeden czyn ciągły w rozumieniu art. 12 kk.
Sąd uzasadnił, iż zarzucane oskarżonym czyny stanowią jeden czyn ciągły w rozumieniu art. 12 kk, bowiem zachowania oskarżonych wyczerpujące znamiona przestępstw z art. 233 § 1 kk i z art. 238 kk zostały podjęte, tak jak i zachowania wyczerpujące znamiona przestępstwa z art. 286 § 1 kk, z tym samym z góry podjętym zamiarem osiągnięcia korzyści majątkowej poprzez wyłudzenie nienależnego odszkodowania za rzekomą kradzież samochodów.
Na temat przestępstwa fałszywych zeznań – czytaj tutaj
Na temat przestępstwa fałszywego oskarżenia osoby – czytaj tutaj
