Stan faktyczny
Polski spór pomiędzy bankiem a konsumentami wynikał z zawartej w 2007 r. umowy kredytu denominowanego we frankach szwajcarskich. W 2020 r. ci konsumenci wytoczyli powództwo przed Sądem Okręgowym w Warszawie (sąd odsyłający), żądając zwrotu wszystkich kwot, które wpłacili bankowi z tytułu tej umowy kredytu, powołując się na nieuczciwy charakter jej warunków dotyczących przeliczania na złote kwot w CHF i odwrotnie, a także na nieważność tej umowy, która miałaby być skutkiem usunięcia tych warunków. Bank domagał się oddalenia powództwa ze względu na to, iż owe warunki umowne nie miały w jego ocenie nieuczciwego charakteru, ponieważ nie były one konieczne do wykonania umowy, tj. kredyt mógł zostać wypłacony i być spłacany w CHF. Wniosek prejudycjalny dotyczy potencjalnego nieuczciwego charakteru warunku tej umowy, który uwzględnia na korzyść banku różnicę kursową oraz przenosi ryzyko kursowe na konsumentów.
Stanowisko TS
Wymóg przejrzystości
Sąd odsyłający uznał, iż warunek dotyczący ustalenia kwoty kredytu, na mocy którego bank zastrzegł dla siebie korzyść związaną z różnicą kursową, odnosi się do określenia głównego przedmiotu umowy. Co prawda TS przyznał, iż to założenie wydaje się uzasadnione w zakresie, w jakim warunek dotyczy ustalenia ostatecznej kwoty kredytu denominowanego w walucie obcej, która to kwota określa in fine, zakres spoczywającego na konsumencie obowiązku spłaty (wyrok TS z 26.2.2015 r., Matei, C-143/13, Legalis, pkt 67). Jednakże TS stwierdził, co się tyczy różnicy kursowej jako takiej, iż możliwości wykorzystania przez bank asymetrii istniejącej pomiędzy różnymi kursami wymiany, jakie mogą zostać zastosowane na potrzeby wykonania umowy, nie sposób automatycznie uznać za określającą główne świadczenia w ramach umowy kredytu, które z tego względu ją charakteryzują, zważywszy również na konieczność dokonywania zawężającej wykładni art. 4 ust. 2 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29). Trybunał wskazał, iż do sądu odsyłającego należy dokonanie w tym względzie niezbędnych weryfikacji, przy czym choćby gdyby nie można było uznać, iż warunek, na podstawie którego Bank zastrzegł dla siebie korzyść związaną z różnicą kursową, określa główny przedmiot umowy w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG, to ten sąd powinien upewnić się, iż ten warunek spełnia ustanowiony w art. 5 dyrektywy 93/13/EWG wymóg wyrażenia go prostym i zrozumiałym językiem.
Trybunał orzekł, iż art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, iż o ile w ramach zawartej z konsumentem umowy kredytu denominowanego w walucie obcej objęty ową umową warunek skutkuje, po pierwsze, przeniesieniem na tego konsumenta ryzyka kursowego związanego z aprecjacją tej waluty względem waluty krajowej oraz, po drugie, przyznaniem bankowi, na koszt konsumenta, korzyści związanej z różnicą zachodzącą między kursem wymiany wybranym przez bank na potrzeby ustalenia ostatecznej kwoty kredytu denominowanego w owej walucie a innymi kursami, jakie bank mógł przy tej okazji zastosować, to do uznania, iż warunek ten – w zakresie, w jakim dotyczy różnicy kursowej – nie spełnia wymogu wyrażenia go prostym i zrozumiałym językiem w rozumieniu tego przepisu, wystarcza stwierdzenie, iż bank nie przekazał konsumentowi żadnej informacji dotyczącej uwzględnienia takiej różnicy, niezależnie od zakresu przekazanych konsumentowi informacji odnoszących się do przeniesienia ryzyka kursowego.
Znacząca nierównowaga
Trybunał dodał, iż sąd odsyłający odnosi się w tym kontekście również do weryfikacji „proporcjonalności sankcji stosowanej wobec przedsiębiorcy”, mogącej wynikać ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego ustalenia kwoty kredytu w zakresie, w jakim przewiduje on dla Banku korzyść związaną z różnicą kursową. Sąd odsyłający nie wyklucza tego, iż podobnie jak w przypadku możliwości przywołanej w pkt 44 wyroku z 3.10.2019 r., Dziubak, C-260/18, Legalis, usunięcie takiego warunku może doprowadzić do stwierdzenia nieważności całej tej umowy, a tym samym uwolnić konsumentów od konsekwencji finansowych wynikających z przeniesienia ryzyka kursowego, mimo iż ten warunek – w zakresie, w jakim dokonano w nim tego przeniesienia – nie ma nieuczciwego charakteru. Sąd odsyłający wydaje się zatem również zastanawiać nad kwestią tego, czy takie stwierdzenie nieważności byłoby proporcjonalne właśnie w świetle ograniczonych skutków ekonomicznych korzyści związanej z różnicą kursową.
Trybunał orzekł, iż art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, iż o ile w ramach zawartej z konsumentem umowy kredytu denominowanego w walucie obcej objęty ową umową warunek skutkuje, po pierwsze, przeniesieniem na tego konsumenta ryzyka kursowego związanego z aprecjacją tej waluty względem waluty krajowej oraz, po drugie, przyznaniem bankowi korzyści związanej z różnicą kursową, można uznać, iż ten warunek – w zakresie, w jakim dotyczy różnicy kursowej – może sam w sobie powodować znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków ze szkodą dla konsumenta, niezależnie od badania ewentualnie nieuczciwego charakteru, w rozumieniu tego przepisu, tego warunku w zakresie, w jakim dotyczy on przeniesienia ryzyka kursowego.
Nieważność umowy
W niniejszej sprawie sąd odsyłający wychodzi z założenia, iż warunkiem nieuczciwym jest warunek dotyczący ustalenia ostatecznej kwoty kredytu w CHF, który ten sąd uznaje za określający główny przedmiot umowy w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG i z którym należy również powiązać konsekwencje finansowe wynikające z przeniesienia ryzyka kursowego. W tych okolicznościach, z zastrzeżeniem ewentualnych dalszych weryfikacji, których dokonanie należy w razie potrzeby do sądu odsyłającego, zdaniem TS, utrzymanie rozpatrywanej umowy kredytu w mocy po usunięciu tego warunku nie wydaje się prawnie możliwe, i to niezależnie od nieuczciwego charakteru innych warunków, takich jak te określające sposób przeliczania waluty na potrzeby spłaty.
Trybunał orzekł, iż art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, iż nie stoi on na przeszkodzie temu, aby zawarta z konsumentem umowa kredytu denominowanego w walucie obcej została uznana za nieważną i aby konsument został w ten sposób uwolniony od konsekwencji finansowych wynikających z objętego ową umową warunku dotyczącego przeniesienia ryzyka kursowego. Dotyczy przypadku gdy sąd krajowy stwierdzi, iż objęty ową umową warunek dotyczący ustalenia ostatecznej kwoty kredytu – w zakresie, w jakim skutkuje on przyznaniem bankowi korzyści związanej z różnicą kursową – ma nieuczciwy charakter. choćby o ile warunki tej umowy określające sposób przeliczania waluty na potrzeby spłaty kredytu nie są nieuczciwe lub ich usunięcie nie pociągałoby za sobą stwierdzenia nieważności owej umowy, jeżeli sąd ten uzna, zgodnie z przepisami obowiązującego go prawa krajowego i przy zastosowaniu obiektywnego podejścia, iż umowa kredytu nie może przez cały czas obowiązywać bez nieuczciwego warunku, w szczególności z uwagi na to, iż ów warunek określa główny przedmiot umowy.
Komentarz
W niniejszej sprawie dotyczącej co do zasady abuzywności (zob. art. 3581 § 1 KC) tzw. kredytu frankowego polski sąd odsyłający przyjął, iż jest ona odmienna od rozpatrywanych dotychczas przez TS, ponieważ postanowienie umowy kredytu denominowanego w CHF jednocześnie uwzględniało na korzyść banku różnicę kursową, której w tej umowie kredytu wprost nie przewidziano, wynikającą z zastosowania przy przeliczaniu kwoty kredytu jego własnego kursu kupna, oraz przenosiło związane z tą walutą ryzyko kursowe na konsumentów. Trafnie TS przyjął, iż również w takim przypadku należy stosować jego dotychczasową wykładnię przywołanych przepisów dyrektywy 93/13/EWG i oparł się wyłącznie na poglądach przedstawianych już we wcześniejszym orzecznictwie, również w polskich sprawach. Trybunał przywołał zatem wcześniejsze stanowisko, co do oceny, czy sporny warunek umowny ten był indywidualnie negocjowany, warunków spełnienia wymogu przejrzystości, reguł badania istnienia znaczącej nierównowagi, a także sankcji stosowanych wobec przedsiębiorcy, wynikających warunków dotyczących różnicy kursowej i ryzyka kursowego. Prezentowane postanowienie nie wnosi nowych treści do wcześniejszych stanowisk Trybunału w powyższym zakresie, ma ono raczej walor porządkujący.
Ze względu na trwający dyskurs prawniczy warto podkreślić, iż również w tym postanowieniu Trybunał konsekwentnie utrzymuje, iż z dyrektywy 93/13/EWG nie wynika, iż stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego różnicy kursowej powinno również powodować stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego przeniesienia ryzyka kursowego, niezależnie od sposobu, w jaki te warunki zostały faktycznie sformułowane lub wzajemnie powiązane w ramach konstrukcji umownej. Tym bardziej iż te dwa warunki – zważywszy na ich odmienne cele i skutki – należy wyraźnie od siebie odróżnić.
