W 2000 roku Kenneth Pomeranz opublikował nagradzaną książkę The Great Divergence (tzw. Wielka dywergencja)[i]. Opisał w niej rozejście się dróg rozwojowych Zachodu i reszty świata. Znakiem obecnej epoki jest natomiast „wielka konwergencja”, ponieważ reszta świata stopniowo dogania Zachód pod kątem technologii i metod gospodarowania[ii]. Na tym tle rozchodzenie się dróg rozwojowych państw UE i Rosji wydaje się anomalią. Być może jest to jednak zapowiedź dalszej fragmentacji globalizacji.
Wojna i jej polityczne konsekwencje
Osiemnaście przyjętych pakietów sankcji UE na Rosję ukazuje skalę upadku relacji europejsko-rosyjskich[iii]. Zwłaszcza jeżeli zechcemy spojrzeć na nie z perspektywy.
W XVIII wieku Rosja stała się znaczącym graczem w Europie. Status ten jeszcze wzrósł w XIX wieku, gdy carat uchodził za „żandarma Europy”. Swoje apogeum obchodził w czasach Stalina i Chruszczowa w połowie XX wieku. Moskwa pokonała hitlerowskie Niemcy i przez kolejnych kilkadziesiąt lat kontrolowała politykę niemal połowy państw w Europie. Co więcej, interesy Kremla obejmowały pokaźną część Afryki i Azji. Rozpad ZSRR pozbawił Rosję 5 milionów kilometrów kwadratowych, połowy ludności i znaczącej części przemysłu. W grudniu 2021 roku Władimir Putin nazwał upadek ZSRR katastrofą i poskarżył się, iż w latach 90. musiał dorabiać jako taksówkarz[iv]. Jedyne względnie wpływowe branże pozostałe wówczas w Federacji Rosyjskiej obejmowały wojskowość i energetykę. Dzisiaj jednak i one znalazły się w kryzysie.
Nadzieją wzrastających potęg globalnego Południa są młode populacje, które będą mogły konsumować i korzystać z innowacji wypracowanych przez innych. Rosja nie ma takiego szczęścia. Niekorzystne prognozy demograficzne trapią Rosję od dekad[v]. W lipcu 2025 roku Rosstat przestał publikować miesięczne dane o urodzeniach i zgonach, co wskazuje na pogłębiający się kryzys demograficzny, który może być najgłębszy od XVIII wieku[vi].
Wszystkie te procesy zostały wzmocnione przez wywołanie przez Kreml dużej wojny na terenie byłego ZSRR. Inwazja na Ukrainę oznaczała utratę setek tysięcy żołnierzy, a skuteczna obrona państwowości Ukrainy i znacząca pomoc Zachodu dla Kijowa ukazały niezdolność Rosji do zdominowania dawnego terytorium państwa carów. Co więcej, tylko w ciągu ostatniej dekady Rosja nie była w stanie przeciwdziałać wrogim działaniom wobec zaprzyjaźnionych państw, takich jak Syria, Armenia, Iran, czy niektóre państwa afrykańskie. Rośnie również polityczne i gospodarcze uzależnienie Moskwy od kilkanaście już razy większych (!) gospodarczo Chin[vii]. Natomiast w relacjach z Europą doszło do swoistej białorutenizacji Rosji. Władze Kremla są izolowane. Władimir Putin stał się petentem w relacjach z Chinami oraz pariasem na kluczowych politycznych i ekonomicznych salonach Zachodu. Prawdopodobnie nie taką rolę sobie wymarzył.
Inwazja na Ukrainę, trwająca de facto od 2014 roku, pozbawiła Rosję sojuszników w Europie. W odpowiedzi za pogwałcenie norm ONZ i późniejszą eskalację wojny w 2022 roku Zachód zdecydował o odcięciu Rosji od swoich struktur decyzyjnych i finansowych[viii]. Sporo firm wycofało się z rosyjskiego rynku, a państwa europejskie konsekwentnie wycinają rosyjskie firmy z kolejnych łańcuchów wartości. Rosyjska broń i energia straciły ważne rynki zbytu. Wedle SIPRI Moskwa utraciła pozycję drugiego eksportera broni na świecie, a rosyjskie surowce energetyczne sprzedawane są na dużo gorszych warunkach na rynkach azjatyckich (np. średnia cena gazu ziemnego w Chinach jest około 35% niższa niż w UE[ix]). Inspirowany historią Aleksandra Newskiego „zwrot w stronę Azji”, wykonany przez Kreml kilkanaście lat temu, nie wydaje się jak dotąd opłacalną inwestycją[x]. Zwłaszcza, iż wiele państw Azji i Afryki rozwija się szybciej niż Rosja, toteż szansa na zrównoważoną wymianę handlową będzie malała z każdą dekadą.
Energia
W kwietniu 2025 roku rząd rosyjski zaakceptował nową rosyjską strategię energetyczną do 2050 roku[xi]. Miesiąc później Unia Europejska zdecydowała się zacieśnić reżim sankcyjny i wzmocnić program REPowerEU[xii]. Jeszcze w 2021 roku UE importowała z Rosji około 27% ropy, 40% gazu i 46% węgla[xiii]. Przed inwazją na Ukrainę UE generowała około 10% PKB Rosji, podczas gdy import z Rosji odpowiadał za jedyne 0,7% PKB w UE[xiv]. W wyniku sankcji i planu REPowerEU Rosja straciła dostęp do największego rynku zbytu dla swoich produktów. W 2024 roku wartość importu rosyjskiego gazu, ropy i uranu do UE była czterokrotnie niższa niż w 2021 roku[xv].
Jednocześnie UE projektuje własne strategie energetyczne, takie jak „Europejski Zielony Ład” (2019)[xvi] i pakiet „Gotowi na 55” (2021)[xvii]. W 2024 roku paliwa kopalne odpowiadały już tylko za 23% europejskiego rynku energii. Tym samym udział OZE w koszyku elektroenergetycznym zwiększył się do rekordowych 54%[xviii]. Nie odnosząc się do kontrowersji związanych z tym procesem, należy przyjąć, iż Rosja została odcięta od większości dochodów z kierunku europejskiego. Jej miejsce na europejskim rynku węglowodorów zajęły głównie USA, Norwegia i Algieria. Do końca 2027 roku UE chce zakończyć import całkowicie i ogłosić „suwerenność technologiczną” w obszarze energii[xix]. Proces ten wydaje się nieuchronny, choć może być opóźniony przez brak jednomyślności i kolejne kryzysy na Bliskim Wschodzie.
Odpowiedzią Rosji na sankcje było przygotowanie własnej strategii. Rosyjscy decydenci twierdzą, iż ropa naftowa (36,9%), gaz (26,1%) i węgiel (30%) przez cały czas odgrywają główną rolę w światowej energetyce i optymistycznie zakładają, iż w roku 2050 będzie podobnie[xx]. Rosja przez cały czas jest drugim producentem ropy i gazu na świecie, a w produkcji uranu i węgla zajmuje miejsce szóste. W porównaniu z bazowym dla rosyjskiej strategii rokiem 2023 globalny popyt na ropę naftową do roku 2050 ma wzrosnąć o 12%, a na gaz choćby o 24%. Rosyjski kompleks paliwowo-energetyczny planuje ekspansję na rynek globalnego Południa. Temu celowi służyć mają projekty infrastrukturalne, takie jak Kolej Pacyficzna, Wielkie Partnerstwo Eurazjatyckie i budowa sieci portów. Podobnie jak UE, Rosja również dąży do „suwerenności technologicznej” w dziedzinie energii. Europa i Rosja wybrały jednak całkowicie odmienne strategie działania na światowym rynku energetycznym. Rosja dąży do intensyfikacji swoich wpływów („przywództwo technologiczne”), a Europa do dywersyfikacji i zarządzania zależnościami.
Technologia
Likwidacja lub sprzedaż wielu filii zachodnich firm w Rosji nie przyczyniły się do wzrostu niezależności technologicznej Kremla. Bez zachodnich kooperantów Moskwie będzie trudno odzyskać przedwojenny poziom innowacji i zdolności produkcyjnych[xxi]. W miejsce firm zachodnich weszły ich chińskie odpowiedniki.
Środki wydatkowane na badania i rozwój sytuują Rosję dopiero w drugiej dziesiątce na świecie. To kilka jak na kraj dążący do statusu supermocarstwa. Przed inwazją na Ukrainę rosyjski przemysł maszynowy importował co najmniej pięć razy więcej z Zachodu, niż sam eksportował. w tej chwili import z Zachodu został utracony. Wprawdzie jeszcze w grudniu 2024 roku W. Putin twierdził, iż odcięcie od Zachodu przyspieszyło cyfryzację kraju, ale dużo większą stratą wydaje się wyjazd kilkuset tysięcy rosyjskich informatyków[xxii]. Trudno spodziewać się rozwoju biznesów w kraju, który jest odcięty od rynków, kadr i kapitału. Podtrzymanie tych wszystkich sfer musi wziąć na siebie państwo, co nie sprawdziło się ani w systemie carskim, ani tym bardziej sowieckim. Rozwój sektora przemysłu obronnego kosztem sektorów cywilnych również nie zwiastuje wzrostu gospodarczego. Wzrost podaży pieniądza na rynku o 77% w ciągu ostatnich 3 lat wywołuje za to inflację[xxiii]. Rosjanie biednieją. Pensja przeciętnego Rosjanina jest w tej chwili na poziomie zarobków w Boliwii[xxiv]. Wygląda na to, iż Moskwa prawdopodobnie nie ma planu B.
Wedle Rosstatu, PKB Rosji w pierwszym kwartale 2025 roku wzrósł w ujęciu rok do roku o 1,4%, czyli prawie czterokrotnie mniej niż w pierwszym kwartale 2024 roku (5,4%)[xxv]. Kreml poinformował, iż zamierza zmniejszyć wydatki wojskowe, co wydaje się dobrą miną do złej gry[xxvi]. Jednocześnie Instytut Gajdara wyliczył, iż wojna i sankcje przyczyniły się do utraty około 14% rosyjskiego PKB[xxvii]. Tymczasem na początku lipca 2025 roku UE poinformowała o planach kolejnego funduszu wsparcia dla Ukrainy, opiewającego na 100 mld euro[xxviii].
W ciągu ostatnich 20 lat udział Chin w rosyjskim handlu wzrósł z poniżej 10% do 36%, a przypomnijmy, iż nigdy w historii Rosji żaden partner handlowy nie odpowiadał za więcej niż 16%[xxix]. Jednocześnie Rosja odpowiada za mniej niż 3% handlu Chin[xxx]. Dysproporcja jest rażąca. Raport CEPA z czerwca 2025 roku potwierdza rosnące uzależnienie Rosji od Chin w zakresie walut, inwestycji i nowych technologii[xxxi]. Rośnie liczba przedsiębiorstw zarejestrowanych w Rosji przez Chińczyków[xxxii]. Tymczasem w ofercie Kremla przez cały czas pozostają głównie ropa i gaz, które stanowią aż 75% eksportu do Chin (ponadto, wskaźnik ten rośnie!)[xxxiii]. W relacjach z UE Chiny mają dużo więcej do stracenia.
Podsumowanie
W tytule tego opracowania wskazano na trzy ważne obszary rywalizacji międzynarodowej, jakimi są polityka bezpieczeństwa, energia i technologia. We wszystkich tych obszarach dochodzi do postępującej peryferyzacji Rosji, co ma przełożenie na pozycję tego kraju i jego umiejętności prowadzenia wojny. W każdym z obszarów stosunków międzynarodowych Rosja traci. Owszem, Moskwa przez cały czas będzie posiadać broń atomową, służby specjalne oraz pozostanie ważnym eksporterem surowców energetycznych. Rosja przez cały czas jest w stanie kreować chaos, wspierać dywersję i promować populizm. Niemniej, straty demograficzne, wojskowe i ekonomiczne poniesione wskutek inwazji na Ukrainę będą mieć długofalowe negatywne konsekwencje dla mocarstwowej pozycji Rosji. Casus rosyjski jest też przykładem tego, co się dzieje, jeżeli wpływowe państwo zostaje odcięte od międzynarodowego rynku technologii.
Potencjalna europeizacja Ukrainy (i Białorusi?) z perspektywy połowy XXI wieku mogłaby być interpretowana jako długofalowa porażka rosyjskiego modelu mocarstwowości, czego finalnym rezultatem jest obserwowalny proces utraty wpływów Kremla w Europie. Nie oznacza to od razu, iż europejski model się sprawdził, jednak w bieżącym wyścigu o „suwerenność technologiczną” strategia Europy zdecydowanie wygrywa. Dziś trudno wyobrazić sobie nie tylko normalizację stosunków politycznych między państwami UE a Rosją, ale też przywrócenie przedwojennych więzi energetycznych, ekonomicznych, czy społecznych. Powyższa sytuacja oznacza również stopniowy wzrost roli Polski w Europie wschodniej, co zasługuje na osobne opracowanie.
[i] K. Pomeranz, The Great Divergence: China, Europe, and the Making of the Modern World Economy, Princeton University Press, Princeton 2000.
[ii] K. Mahbubani, Wielka konwergencja. Azja, Zachód i logika jednego świata, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2020.
[iii] Sankcje UE wobec Rosji – kalendarium, https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/sanctions-against-russia/timeline-sanctions-against-russia/
[iv] „Upadek ZSRR to upadek historycznej Rosji”. Putin: Musiałem dorabiać jako taksówkarz, 13 grudnia 2021, https://dorzeczy.pl/opinie/239074/putin-rozpad-zsrr-to-koniec-historycznej-rosji.html
[v] W Polsce pisał o tym np. Tadeusz Kisielewski, Schyłek Rosji, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2007.
[vi] B. Cole, Rosja ukrywa liczbę ofiar wojny. I potężny kryzys demograficzny, Newsweek, 7 lipca 2025, https://www.newsweek.pl/swiat/rosyjska-demografia-w-ruinie-kreml-ukrywa-nie-tylko-liczbe-ofiar-wojny/gcswemv
[vii] Por. M. Lubina, Niedźwiedź w objęciach smoka. Jak Rosja została młodszym bratem Chin, Wydawnictwo Szczeliny, Kraków 2022.
[viii] W 2025 roku liczbę sankcji (nazywanych w Rosji „jednostronnymi środkami ograniczającymi” szacowano łącznie na około 20 tysięcy).
[ix] J. C. K. Daly, Russia’s Fiscal Dependence on China Grows, The Jamestown Foundation, 14 listopada 2024, https://jamestown.substack.com/p/russias-fiscal-dependence-on-china
[x] K. Pucek, A Chinese Tributary? The Consequences of Moscow’s Increased Dependence on Beijing, Clingendael, June 2024, https://www.clingendael.org/publication/consequences-moscows-increased-dependence-beijing
[xi] Pisałem o tym w: T. Pawłuszko, Rosyjska strategia energetyczna do 2050 roku. W poszukiwaniu suwerenności technologicznej, Komentarz Łukasiewicz – ITECH, Nr 8/2025/DBT, 13 czerwca 2025, https://doi.org/10.36735/AHEI9869 ; sama strategia dostępna: Энергетическая стратегия Российской Федерации на период до 2050 года, https://minenergo.gov.ru/ministry/energy-strategy a jej zatwierdzenie i uzasadnienie można przeczytać tutaj: http://government.ru/news/54754/
[xii] REPowerEU: polityka energetyczna w krajowych planach odbudowy i zwiększania odporności, https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/repowereu/ ; szczegółowy plan dostępny na: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX%3A52022DC0230
[xiii] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. REPowerEU: Wspólne europejskie działania w kierunku bezpiecznej i zrównoważonej energii po przystępnej cenie, 8 marca 2022, COM(2022) 108 final, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX%3A52022DC0108
[xiv] Uniezależnienie się UE od surowców z Rosji jest możliwe, Polski Instytut Ekonomiczny, 22 marca 2022, https://pie.net.pl/uniezaleznienie-sie-ue-od-surowcow-z-rosji-jest-mozliwe/
[xv] S. Majewski, Unia odchodzi od gazu z Rosji. Co z importem z USA? „To mniejsze zło”, 12 maja 2025, https://businessinsider.com.pl/gospodarka/komisja-europejska-o-odchodzeniu-od-importu-wegla-gazu-i-ropy/rzkgnnc
[xvi] The European Green Deal. Striving to be the first climate-neutral continent, European Commision, https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/european-green-deal_en
[xvii] Fit for 55, European Council, https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/fit-for-55/
[xviii] H. Bułgajewski, Europa odchodzi od paliw kopalnych. Pierwszy taki miesiąc w historii, 20 maj 2024, https://smoglab.pl/ue-paliwa-kopalne-rekord/
[xix] Commission proposes gradual phase-out of Russian gas and oil imports into the EU, European Commission, Jun 17, 2025, https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_25_1504
[xx] T. Pawłuszko, Rosyjska strategia energetyczna do 2050 roku. W poszukiwaniu suwerenności technologicznej, Komentarz Łukasiewicz – ITECH, Nr 8/2025/DBT, 13 czerwca 2025, https://doi.org/10.36735/AHEI9869
[xxi] Sanctions have redirected investment flows in the EAEU, Gaidar Institute for Economic Policy, 04.07.2025, https://www.iep.ru/en/sanctions-have-redirected-investment-flows-in-the-eaeu.html
[xxii] Rosjanie uciekają od Putina. Tak źle nie było od 100 lat, The Moscow Times, 24 sierpnia 2023, https://wiadomosci.onet.pl/swiat/putin-przegrywa-z-wlasnym-narodem-rosja-doswiadcza-ogromnej-fali-emigracji/bf75ecp
[xxiii] Rosja zalana gotówką. Ekonomiści ostrzegają przed kryzysem, Money.pl, 21 luty 2025, https://www.money.pl/gospodarka/rosja-zalana-pieniedzmi-ekonomisci-ostrzegaja-przed-kryzysem-7127540176358208a.html
[xxiv] Por. Sanctions have redirected investment flows in the EAEU, Gaidar Institute for Economic Policy, 04.07.2025, https://www.iep.ru/en/sanctions-have-redirected-investment-flows-in-the-eaeu.html
[xxv] I. Trusewicz, Dłużej nie da się tego ukryć. W Rosji gwałtownie zwalnia gospodarka, Rzeczpospolita, 17 maj 2025, https://www.rp.pl/gospodarka/art42308591-dluzej-nie-da-sie-tego-ukryc-w-rosji-gwaltownie-zwalnia-gospodarka
[xxvi] Putin zapowiada cięcia wydatków na obronność. Rosja „zapłaciła inflacją”, 28 czerwca 2025, https://wiadomosci.wp.pl/putin-zapowiada-ciecia-wydatkow-na-obronnosc-rosja-zaplacila-inflacja-7172359015033728a
[xxvii] Monitoring of Russia’s Economic Outlook, Gaidar Institute for Economic Policy, https://www.iep.ru/en/monitoring/
[xxviii] I. Trusewicz, Unia chce pokonać Rosję w Ukrainie. Oto w jaki sposób, Rzeczpospolita, 9 lipca 2025, https://www.rp.pl/gospodarka/art42677211-unia-chce-pokonac-rosje-w-ukrainie-oto-w-jaki-sposob
[xxix] C. Manley, Russia’s Dependence On China Is Deep And Wide — It May Also Be Irreversible, World Crunch, 28 września 2023, https://worldcrunch.com/focus/russia-ukraine-war/russia-china-economic-dependency/
[xxx] A. Rothacher, Russia’s quasi-colonial dependence on China, The Loop – ECPR’s Political Science Blog, https://theloop.ecpr.eu/russias-quasi-colonial-dependence-on-china/
[xxxi] N. Chabarovskaya, Going Steady: China and Russia’s Economic Ties are Deeper than Washington Thinks, CEPA, June 16, 2025, https://cepa.org/comprehensive-reports/going-steady-china-and-russias-economic-ties-are-deeper-than-washington-thinks/
[xxxii] Por. J. C. K. Daly, Russia’s Fiscal Dependence on China Grows, The Jamestown Foundation, 14 listopada 2024, https://jamestown.substack.com/p/russias-fiscal-dependence-on-china
[xxxiii] China-Russia Dashboard: a special relationship in facts and figures, MERICS – Mercator Institute for China Studies, https://merics.org/en/china-russia-dashboard-facts-and-figures-special-relationship
