Wątek odnajdowania się w płynnej rzeczywistości, by przywołać znane Baumannowskie określenie, jest być może kluczowy. I jest to spojrzenie z wyraźnie określonej perspektywy: znaczenia tradycji narodowych we współczesnym świecie oraz relacji lokalność – globalizacja. Przyjęcie takiego punktu widzenia spowodowało, iż wystawy, opowiadając o przeszłości, dotykały jednocześnie aktualnych sporów.
Niedawno w krakowskim Muzeum Narodowym zakończyła się wystawa „Nowoczesność reglamentowana. Modernizm w PRL”. Była to trzecia wystawa z realizowanego przez to muzeum od 2021 roku cyklu „4 × nowoczesność”, poświęconego polskim procesom modernizacyjnym w sztuce, designie i architekturze w XX oraz na początku XXI wieku. Pierwszą, zatytułowaną „Polskie style narodowe” i poświęconą twórczości z ostatnich dekad XIX i pierwszych XX wieku, można było oglądać od lipca 2021 do stycznia 2022 roku. Druga, „Nowy początek”, prezentowana od lipca 2022 do lutego 2023 roku dotyczyła dwudziestolecia międzywojennego. W grudniu tego roku otworzy się ostatnia część cyklu – „Transformacje” – poświęcona sztuce po 1989 roku.
Zanim to jednak nastąpi, warto przyjrzeć się, jaki wyłania się obraz historii polskiej modernizacji z dotychczasowych prezentacji. To istotne, bo cały cykl jest najbardziej doniosłym intelektualnie po 2015 roku przedsięwzięciem dotyczącym sztuk wizualnych, pokazującym sposób patrzenia na przeszłość środowisk konserwatywnych w naszym kraju, bliski intelektualnie, ale – co jest bardzo ważne – nie tożsamy z rządzącym w Polsce w latach 2015-2023 obozem politycznym. Podobnie zresztą, jak inne wystawy zorganizowane w krakowskim muzeum za dyrekcji Andrzej Szczerskiego, jak chociażby poważna, zorganizowana w 2023 roku monograficzna ekspozycja Jana Matejki.
Przygotowany w sposób przemyślany i konsekwentny cykl „4 × nowoczesność” pozwala lepiej zrozumieć różnice w patrzeniu na naszą przeszłość, ale, co ważniejsze, na to, co z niej jest uważane za konstytutywne dla naszej tożsamości przez środowiska konserwatywne czy prawicowe. Wystawy w jego ramach przygotowane, opowiadające o poszukiwaniach artystycznych, były jednocześnie próbą zmierzenia się z polskimi przygodami z nowoczesnością i odnalezienia się w stale zmieniającym się świecie. Co więcej, wątek odnajdowania się w płynnej rzeczywistości, by przywołać znane Baumannowskie określenie, jest być może kluczowy. I jest to spojrzenie z wyraźnie określonej perspektywy: znaczenia tradycji narodowych we współczesnym świecie oraz relacji lokalność – globalizacja. Przyjęcie takiego punktu widzenia spowodowało, iż wystawy, opowiadając o przeszłości, dotykały jednocześnie aktualnych sporów.
Można było zatem sądzić, iż krakowski cykl sprowokuje do sporów, dyskusji, polemik. Tym bardziej, iż pytanie o kształt naszej nowoczesności stało się jednym z kluczowych w ostatnim czasie, by tylko przywołać „Prześnioną rewolucję” Andrzeja Ledera. Owszem, ukazało się kilka, czasami solidnych, recenzji, jednak o poważniej debacie trudno mówić. Być możne przyczyny należy szukać w ostrym spolaryzowaniu naszego życia publicznego, objawiającym się także, paradoksalnie może, w swoistym désintéressement, tym, co nie-nasi mówią.
Sporów nie wywołał „Nowy początek”, proponujący odmienne spojrzenie na Dwudziestolecie, uznawane za jeden z kluczowych okresów dla budowania współczesnej polskiej tożsamości, ale też dla konserwatywnych czy prawicowych środowisk intelektualnych stanowiące istotny punkt odniesienia w myśleniu (także dzisiaj) o państwie oraz o społeczeństwie. Można to jednak zrozumieć: dla większości odbiorców lata 1918-1939 to bardzo odległy okres. Owych sporów nie wywołała jednak także wystawa dotycząca PRL-u.
„Nowoczesność reglamentowana” była bardzo obszerną ekspozycją. Znalazło się na niej aż 360 eksponatów, od obrazów, rzeźb i grafik, po fotografie i filmy. Pokazano projekty i modele architektoniczne, przykłady designu, książki i czasopisma, a choćby obiekty techniczne. Sam zestaw nazwisk był imponujący: od Xawerego Dunikowskiego, Władysława Strzemińskiego i Marię Jaremę, poprzez Oskara Hansena, Alinę Szapocznikow, Tadeusza Kantora, Andrzeja Wróblewskiego i Magdalenę Abakanowicz po Edwarda Dwurnika, KwieKulik, Włodzimierza Pawlaka i Łódź Kaliską. Znalazły się dzieła znane, ale też nieoczywiste, rzadko prezentowane lub po prostu szerzej nieznane. Praca ze wstrząsającego cyklu „Moim przyjaciołom Żydom” Władysława Strzemińskiego sąsiadowała z projektem „Pomnika Drogi” w Auschwitz-Birkenau autorstwa Oskara Hansena z zespołem. Nieopodal zmysłowego „Trudnego wieku” Aliny Szapocznikow zawisła tkanina Magdaleny Abakanowicz „Życie Warszawy” powtarzająca pierwszą stronę wydania popularnego warszawskiego dziennika. Były zdjęcia z cyklu „Zapis socjologiczny” Zofii Rydet oraz wybór slajdów z „Notatników fotograficznych” Władysława Hasiora, w których artysta dokumentował ikonosferę Polski Ludowej. Pokazano też projekt Skutera OSA M52 Krzysztofa Meisnera i Jerzego Jankowskiego z 1963 roku, ikoniczny już Fotel RM58 Romana Modzelewskiego z 1958 roku czy ubrania zaprojektowane przez Barbarę Hoff.
Jednocześnie twórcy ekspozycji chcieli ukazać napięcia „między ówczesnymi językami wizualnymi a doświadczeniem wojennym”, to, jak presja ideologiczna wpływała na rozumienie społecznej roli sztuki, na jej treść oraz przekaz. Wreszcie, jak podkreślali, wystawa „rzuca światło na paradoksalny charakter modernizacji w czasach PRL, porównując idee modernistyczne z deformacjami modernistycznych projektów, które kształtowały ówczesne życie codzienne”.
Co najważniejsze, „Nowoczesność reglamentowana” zaproponowała jednak odmienne od zwyczajowego spojrzenie na sztukę powstającą w czasach PRL-u. Przywołane w jej tytule słowo „reglamentacja” nie jest sprowadzone do „walki o wolność sztuki, toczącej się między artystami a władzą polityczną”, ale dotyczy różnych rodzajów ograniczeń, od wyboru możliwości tego, co się tworzy, po inspiracje i drogi realizacji.
Ciekawe mogłoby być odejście od ostro zarysowanej dychotomii artyści-władza. Pokazanie, iż nie tylko w czasach socrealizmu artystki i artyści odnajdowali się w socjalistycznej rzeczywistości (a przynajmniej próbowali się to robić). Ba, podzielali ideały głoszone przez władzę, by wspomnieć jedynie działania z lat 70. Pawła Kwieka i Zofii Kulik proponujących odnowę socjalizmu. Problemem jest jednak to, iż ostatecznie wystawa opowiadała o uwikłaniach polskiej sztuki, a niemalże jedynym obszarem prawdziwej wolności artystycznej okazuje się… Kościół. Nie można jednak zapominać, iż – nie tylko w Polsce – w tym czasie powstało kilka sakralnych realizacji naprawdę wybitnych. I choćby przywołanie polichromii Jerzego Nowosielskiego w kościele pw. Ducha Świętego w Tychach nie zmienia naszego kanonu artystycznego drugiej połowy XX wieku.
Na tę opowieść nakładała się druga: o niemożności, brakach, ciągłych niedostatkach. O tytułowej reglamentacji rozumianej bardzo dosłownie – znakiem wystawy stała się oryginalna kartka zaopatrzeniowa na produkty mięsne, wystawiona na sierpień 1989 roku. choćby o ile miał być to jedynie chwyt reklamowy, to dobrze definiował to, jak twórcy wystawy pokazali ten czas. Po jej obejrzeniu można się zastanawiać, dlaczego powstało w tym czasie tak wiele dzieł, które do dziś są ważne, oglądane, a przede wszystkim aktualne. Co więcej, to samo muzeum za czasów dyrekcji Andrzeja Szczerskiego zaczęło prace nad utworzeniem w Krakowie Muzeum Architektury i Designu. A do zbiorów Muzeum Narodowego pozyskało wiele przekładów polskiego wzornictwa czasów PRL-u. To jeden z paradoksów tej wystawy, pokazujący jednak coś więcej: problem polskiej prawicy z dziedzictwem Polski Ludowej.
„Nowoczesność reglamentowana” chciała podważyć przekonanie, iż w czasach komunizmu doszło do zerwania ciągłości historycznej. Dość przekonująco pokazuje, iż było przeciwnie: owa ciągłość zastała zachowana – w tym dorobek modernizacyjny poprzednich dekad. Tylko, jak pisze w katalogu towarzyszącym wystawie Andrzej Szczerski, władze PRL chciały „pokazać siebie jako jedynych prawdziwych modernizatorów w najnowszej historii Polski”. Przy tym podejrzani stają się dążący do modernizacji, którzy, jak dalej pisze w swym tekście Andrzej Szczerski, przywołując publikację bułgarskiego badacza Aleksandra Kiosewa (Alexander Kiossev), reprezentowali postawę autokolonialną. „To, co wydawać się mogło wyrazem wolności twórczej i w realiach zimnowojennych tak też było odbierane, potwierdzało istniejące w polskiej tradycji intelektualnej od czasów zaborów przekonanie o wtórności kultury polskiej i jej peryferyjnym znaczeniu w historii Europy i świata” – podkreśla dyrektor krakowskiego muzeum. Kluczową kwestią okazuje się zatem nie zerwanie, ale ciągłość naszej nowoczesności. Może zatem należy przekreślić całą tę tradycję, a przynajmniej bardziej niż podejrzliwie przyglądać się temu, co i jak modernizowano?
Wcześniejsze wystawy z tego cyklu proponowały poszerzone postrzeganie nowoczesności. Pokazywały, iż należy mówić o niej w liczbie mnogiej. Akcentowały wreszcie, iż były istotne różnice w przebiegu procesów „detradycjonalizacji”. Co więcej, sam kształt modernizacji – podkreślali jej twórcy – jest nie tylko zależny od lokalnych uwarunkowań, ale nie musi radykalnie przeciwstawiać się tradycji. Można zatem „oswoić” modernizację, nadać jej swojskie, polskie oblicze. Przekonywać, iż nie należy zatem bać się nowinek technicznych, uprzemysłowienia, nowej architektury czy wyposażenia wnętrz. „Nowy początek” był gloryfikacją COP-u i budowy Gdyni. Modernizacja może zatem, ale nie musi prowadzić do zmian społecznych czy kulturowych. najważniejsze pytanie brzmi zatem: jaka była reakcja Polek i Polaków – jako zbiorowości, ale też jednostek – na procesy modernizacyjne? Odpowiedź udzielona na „Reglamentowanej nowoczesności” jest zaskakująca. Oglądając wystawę, można było odnieść wrażenie, iż w PRL-u nie zaszły procesy modernizacyjne, które głęboko przeorały całe społeczeństwa. O tych wszystkich, urodzonych w latach 30., 40. czy 50., którzy jak Leszek Górecki, bohater „Dalego od szosy”, „wychowani byli w wiejskich chatach, a po kilku klasach szkoły podstawowej wyjeżdżali do mniejszych miast, często nowych ośrodków przemysłowych, tworzonych dopiero co przez komunistyczne władze. Tam z mieszkańców wsi stawali się małomiasteczkowymi mieszczanami, wiejskie domy zamieniali na bloki z wielkiej płyty, kończyli technika i szkoły zawodowe, zatrudniali się w nowo powstających fabrykach, przechodzili życiową drogę niemal analogiczną do perypetii Leszka Góreckiego”.
Owszem, mówi się na wystawie o powojennej odbudowie. O uprzemysłowieniu, chociaż niemalże wyłącznie w negatywnym znaczeniu. Brakuje jednak wzmianek o awansie społecznym i cywilizacyjnym. O likwidacji analfabetyzmu, rozwoju edukacji. O powszechnej służbie zdrowia. O emancypacji kobiet. Wszystkie te procesy miały swoje niedostatki, braki, ale są jednak faktami, które istotnie zmieniały życie społeczne, ale też wzorce kulturowe i obyczajowe. W ostatnich latach – po okresie negacji PRL-u – coraz częściej o nich się mówi – przywołany powyżej cytat o doświadczeniu Leszka Góreckiego pochodzi z tekstu opublikowanego przed kilkoma laty na łamach „Plusa-Minusa” przez Piotra Kaszczyszyna, byłego redaktora naczelnego „Pressji”, a w tej chwili szefa portalu opinii Klubu Jagiellońskiego. Osoby, która ideowo jest prawdopodobnie bliska autorom koncepcji wystawy.
Tym bardziej uderzające na „Nowoczesności reglamentowanej” było to pominięcie procesów modernizacyjnych. Jakby jej autorzy nie chcieli się zmierzyć z całym dziedzictwem przemian, jakby przez cały czas czas PRL-u można było sprowadzić do opowieści z filmów Stanisława Barei pomieszanych z historią realnej przemocy, którą przecież posługiwało się to państwo. Sama wystawa być może pokazywała jednak coś więcej: zmieniający się stosunek do nowoczesności, korzeniami tkwiącej w czasach Oświecenia; jego dziedzictwa, dziś tak często, zasadnie krytykowanego z różnych stron ideowych.
Coraz częstsze głosy nawołujące do jego odrzucenia są jednak przede wszystkim po prawej stronie. Postrzegają Oświecenie jako zagrożenia dla polskiej tożsamości. Nie idzie już o pogodzenie nowoczesności z tradycjonalistyczną wizją społeczeństwa, ale zwrot ku wcześniejszym, przedoświeceniowym czasom. Pozostaje pytanie, co zamiast: zwrot ku wiele dawniejszym tradycjom, jak sławiony przez wielu sarmacki republikanizm? Opowiedzenie się za reakcjonizmem – traktując ten termin opisowo, a nie wartościująco, choćby o ile wybór takiej postawy oznacza porzucenie umiaru, cechy tak bliskiej konserwatywnej postawie? To wybór, który dla niektórych staje się coraz bardziej realną opcją. Trzeba zauważać te przemiany, nie tylko polskiej prawicy. Wystawy zaś, ale też sama sztuka – co chyba niekoniecznie jest zauważane – okazują się bardzo czułym barometrem zachodzących zmian.
***
Nowoczesność reglamentowana. Modernizm w PRL, Muzeum Narodowe w Krakowie, 17.11.2023-14.04.2024, Zespół kuratorski pod kierownictwem Andrzeja Szczerskiego i Piotra Juszkiewicza: Anna Budzałek, Magdalena Czubińska, Alicja Kilijańska, Bożena Kostuch, Joanna Regina Kowalska, Mirosław Piotr Kruk, Agata Małodobry, Monika Paś, Joanna Sapeta, Sabina Serafin, Agnieszka Smołucha-Sładkowska, Magdalena Święch, Katarzyna Uchowicz.
___
