Przesłanki przesłuchania świadka z udziałem biegłego psychologa
Zgodnie z art. 192 § 2 kpk, o ile istnieje wątpliwość co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego postrzeżeń, sąd lub prokurator może zarządzić przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa, a świadek nie może się temu sprzeciwić.
Uregulowana w przywołanym przepisie możliwość wezwania do udziału w przesłuchaniu zarówno biegłego lekarza, jak i biegłego psychologa jest uwarunkowana wystąpieniem konkretnych okoliczności wskazujących na istnienie jednej z trzech wątpliwości, a mianowicie:
- co do stanu psychicznego świadka,
- co do stanu rozwoju umysłowego oraz
- co do zdolności postrzegania i odtwarzania faktów.
Co jednak znamienne – wątpliwości, o jakich mowa muszą zachodzić na podstawie określonych faktów (uprawdopodobnień) wynikających z konkretnych sytuacji procesowych czy faktycznych i te musi powziąć ferujący dane rozstrzygnięcie organ procesowy. Analogicznie uznać zatem należy, iż obiekcje tego typu niepoparte żadnymi obiektywnymi przesłankami nie mogą zostać uznane za wystarczające do przesłuchania świadka przy udziale biegłego.
Niezgodność zeznań z rzeczywistością a przesłuchanie z udziałem psychologa
Od dawna ukształtowany w orzecznictwie pogląd stanowi, iż podstawą wniosku o przeprowadzenie czynności procesowej określonej w art. 192 § 2 k.p.k., nie może być – uzasadnione choćby – przekonanie strony o niezgodności zeznań z rzeczywistością. Podstawą wniosku mogą być bowiem wyłącznie okoliczności uzasadniające podejrzenie istnienia wskazanego w tych przepisach stanu obniżającego zdolność relacjonowania faktów (tak: m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 października 1998 r. ,V KKN 283/97, OSNKW 1999/1-2/6, M.Prawn. 1999/3/7, Biul.SN 1999/1/21 a także wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodziz dnia 16 listopada 2000 r. ,IIAKa 173/00, Prok.i Pr.-wkł. 2001/7-8/19).
Zmiana zeznań w toku postępowania
Zmiana zeznań w toku postępowania karnego nie jest okolicznością wyjątkową i niespotykaną. Nie stanowi zatem przesłanki samoistnej do przesłuchania świadka z udziałem biegłego psychologa w sprawie karnej (co do zasady: Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 16 stycznia 2014 r. sygn. akt II AKa 265/13).
Znaczenie uprzedniej hospitalizacji świadka
W szczególności sam fakt, iż świadek w przeszłości uległ wypadkowi samochodowemu oraz doznał udaru mózgu, w żadnym razie nie przesądzają o konieczności przesłuchania go w obecności biegłego psychologa. Oczywiście, niekiedy zdarzenia tego typu wywołują wpływ na funkcjonowanie intelektualne chorego, czy jego możliwości percepcyjne, jednakże wspomniany schemat nie stanowi normy (tak: Sąd Okręgowy w Siedlcach II Wydział Karny w wyroku z dnia 15 października 2021 r. sygn. akt II Ka 579/21).
Alkoholizm świadka
W orzecznictwie podkreśla się, iż choroba alkoholowa powoduje, iż uprawnienie sądu co do przesłuchania świadka z udziałem biegłego przeradza się w obowiązek (tak: Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z 25 lutego 2014 r. Sygn. akt II AKa 12/14).
Zaniki pamięci u świadka
Obowiązek przesłuchania świadka z udziałem odpowiedniego biegłego, a choćby poddanie świadka badaniom za jego zgodą, aktualizuje się w sytuacji, kiedy świadek składa oświadczenie, iż w związku z przebytą chorobą cierpi na zaniki pamięci, i nie jest w stanie zrelacjonować zdarzenia (tak: wyrok SN z 16.06.1981 r., V KRN 103/81, OSNPG 1982, z. 2, poz. 24).
Uprzednie leczenie psychiatryczne świadka
Uprzednie leczenie psychiatryczne świadka nie przesądza automatycznie o niewiarygodności jego zeznań, zwłaszcza w sytuacji, w której w czasie przeprowadzonych w toku postępowania przygotowawczego i sadowego badań psychiatryczno-psychologicznych nie stwierdzono u świadka występowania tych chorób, które były przyczyną leczenia szpitalnego, a ponadto wtedy, gdy opinia biegłych nie stwarza podstaw do zakwestionowania zeznań świadka (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 1980 r. sygn. akt III KR 358/79, OSNKW 1980/7/64).
Wątpliwości co do poczytalności oskarżonego zachodzić mogą wtedy, gdy oskarżony przebył chorobę psychiczną, uraz mózgu oraz inna chorobę prowadzącą z reguły do zmian w psychice, a także wtedy, gdy postępowanie i zachowanie oskarżonego odbiega w sensie ujemnym od rozwoju umysłowego, postępowania i zachowania się ludzi normalnych w sensie psychicznym (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 27 lutego 1992 r. sygn. akt II AKr 54/92, OSA 1991/7-8/44).
Z kolei Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 25 lutego 2014 r. Sygn. akt II AKa 12/14 wskazał, iż okoliczność dotycząca brania leków psychotropowych w połączeniu z alkoholem w sposób wystarczający uprawdopodobniły istnienie wątpliwości co do stanu psychicznego świadka oraz zdolność postrzegania oraz odtwarzania przez niego postrzeżeń.
Podobnie poczytywać należy okoliczność związaną z pobytem innego świadka w szpitalu psychiatrycznym w trakcie składania zeznań.
Sąd ten zauważył, iż nie uczynienie tego, stanowi naruszenie przywołanego wcześniej przepisu, co mogło całkiem realnie mieć wpływ na treść zapadłego w sprawie wyroku.
Treść opinii biegłego
Ocena określonego dowodu należy wyłącznie do sądu orzekającego, a zadaniem biegłego psychologa, powołanego na podstawie art. 192 § 2 kpk jest jedynie przedstawienie po przeprowadzeniu stosownych badań opinii co do osobowości świadka, a w szczególności co do jego rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania postrzeżeń (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 września 1974 r. sygn. akt III KR 103/74, OSNKW 1974/12/231).
Nie spełnia wymagań ustawowych opinia o stanie zdrowia psychicznego świadka i jego zdolności postrzegania oraz odtwarzania przez niego postrzeżeń, jeżeli opinia ta była oparta tylko na wynikach przeprowadzonego uprzednio leczenia tego świadka (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 1979 r., sygn. akt III KR 393/79, OSNKW 1980/8/70).
Opinia biegłego psychologa a ocena wiarygodności świadka
Podkreślić należy, iż przedmiotem czynności i stanowiska zajętego przez biegłego biorącego udział w przesłuchaniu świadka na podstawie art. 192 § 2 k.p.k. nie może być ocena wiarygodności zeznań, ale potwierdzenie lub wykluczenie występowania takich cech stanu psychicznego świadka w chwili czynu, które mogą wpływać na treść zeznań, albowiem rozpoznanie tego stanu, jak i ustalenie możliwości oraz rozległości jego wpływu na treść relacji świadka wymaga wiadomości specjalnych i uzasadnia czynności biegłego (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 22 grudnia 2005r., II AKa 281/05, KZS 2006r., nr 6, poz. 97; a także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 1984r., Rw 445/84, OSNKW 1985r., z. 5-6, poz. 43, jak też Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 25 lutego 2014 r. Sygn. akt II AKa 12/14).
Wydana na podstawie uczestniczenia w przesłuchaniu opinia biegłego ma ułatwić organowi procesowemu ocenę wiarygodności świadka. Wiarygodności świadka, a nie wiarygodności jego konkretnego zeznania. Wiarygodność świadka (zwana czasem „wiarygodnością psychologiczną”) może też być nazwana „wiarygodnością aprioryczną” (tak: J. Widacki, Próby oceny prawdomówności w procesie karnym, „Palestra” 2012/3–4, s. 13–18) czy „potencjalną”. Biegły psycholog występujący w tej roli ocenia, czy świadek apriorycznie, czy też potencjalnie jest zdolny do składania zeznań prawdziwych.
Ocena wiarygodności świadka ma więc być rozumiana nie jako ocena zgodności treści składanych zeznań z opisywaną w nich rzeczywistością, a jedynie jako ocena, czy świadek jest w stanie prawidłowo spostrzegać rzeczywistość, zapamiętywać ją i odtwarzać. Mówiąc inaczej, dotyczy ona tego, czy świadek jest zdolny do składania zeznań subiektywnie i obiektywnie prawdziwych. Ocena ta nie dotyczy zaś tego, czy złożone przez świadka zeznanie jest subiektywnie i zarazem obiektywnie prawdziwe.
Mówiąc najprościej, biegły może jedynie stwierdzić, czy jest uzasadniony powód, aby podejrzewać, iż świadek z uwagi na swoje możliwości spostrzegania, zapamiętywania i odtwarzania spostrzeżeń, także z uwagi na stan swego rozwoju umysłowego czy stan psychiczny, składając zeznania w swoim przekonaniu prawdziwe, może też czasem zeznawać nieprawdę. Można to ująć jeszcze lapidarniej: biegły może jedynie stwierdzić, iż ten świadek, jak nie chce, to nie kłamie. Nie może jednak stwierdzić, czy akurat w czasie przesłuchania chce kłamać i kłamie, czy nie chce i nie kłamie (tak: Jan Widacki w: „Przeceniona i niedoceniona rola biegłego psychologa w procesie karnym”, Palestra 5/2023 wraz z przywołanymi tam orzeczeniami).
Doktryna i orzecznictwo są w zasadzie zgodne, iż art. 192 § 2 k.p.k. nie pozwala na ocenę wiarygodności zeznań, czyli ocenę, na ile zdarzenia odpowiadają treści zeznań (K.T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego…, s. 462, por. także J. Widacki, Próby oceny prawdomówności w procesie karnym, „Palestra” 2012/3–4, s. 13–18.).
Ten oczywisty pogląd, wynikający wprost z wykładni art. 192 § 2 k.p.k. (określającego przedmiot oceny), a także z wyrażonej w wielu przepisach zasady, iż oceny dowodu dokonuje organ procesowy, a nie biegły (por. art. 7 k.p.k., art. 193 k.p.k., art. 410 k.p.k.), doczekał się zdecydowanego poparcia w orzecznictwie (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 15.01.2003 r. (II AKa 360/02), „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2003/3, poz. 50; wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 4.07.2000 r. (II AKa 86/00), Orzecznictwo Sądów „Prokuratura i Prawo” 2001/6, poz. 26; wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 12.05.2005 r. (II AKa 303/04), „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2005/12, poz. 59; postanowienie SN z 2.05.2006 r. (V KK 387/05) R-OSNKW 2006, poz. 967.).
Podobnie, Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17 marca 2021 r. Sygn. akt I KK 28/21 wskazał, iż przedmiotem czynności i opinii biegłego powołanego w tym trybie (art. 192 § 2 k.p.k.) nie może być ocena wiarygodności zeznań świadka, ale potwierdzenie lub wykluczenie występowania takich cech stanu psychicznego lub mentalnego świadka, które mogą wpływać na treść zeznań (tak też: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2019 r., IV KK 158/18, LEX nr 2623783; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2017 r., IV KK 148/17, LEX nr 2312031).
Przesłuchanie świadka małoletniego
Przesłuchanie małoletnich świadków, którzy nie ukończyli 15 lat, jest w polskim postępowaniu karnym objęte ochroną art. art. 185a i 185b k.p.k.
Odnośnie starszych świadków małoletnich*, niejednokrotnie Sąd Najwyższy wskazywał, iż choćby przesłuchanie nieletniego nie zawsze musi mieć miejsce przy udziale biegłego psychologa, gdyż sam fakt określonego wieku świadka nie jest wyłącznym czynnikiem decydującym o potrzebie korzystania z art. 192 § 2 k.p.k. (tak: np. wyrok Sądu Najwyższego z 19.03.1984 r., I KR 48/84, OSNPG 1985, z. 2, poz. 26, wyrok SN z 15.12.1987 r., IV KR 396/87, OSNPG 1989, z. 7, poz. 83), choć nie ulega wątpliwości, iż potrzeba skorzystania z wiedzy specjalnej przy przesłuchaniu tego rodzaju świadków jest często niezbędna.
Warunki jakościowe opinii biegłego
Opinia biegłego psychologa winna być jasna, logiczna i jednoznaczna w swojej wymowie. Biegły kompleksowo winien udzielić odpowiedzi na wszystkie nakreślone mu zagadnienia, nie pozostawiając miejsca na margines wątpliwości co do słuszności wyprowadzonych finalnie wniosków.
Osobista obecność biegłego przy przesłuchaniu świadka
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 5 marca 2020 r. sygn. akt II KK 14/20, w odniesieniu do zrzutu obrońcy zarzucającego obrazę przepisów postępowania, tj. art. 192 § 2 k.p.k., poprzez dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego psychologa na okoliczność stanu psychicznego świadka w sytuacji, w której biegły nie był obecny przy przesłuchaniu, nie mógł obserwować zachowań świadka, a opinia sporządzona została po przesłuchaniu na podstawie wywiadu ze świadkiem, – uznał, iż okoliczność, iż biegły psycholog wydając opinię dysponował aktami sprawy a wywiad ze świadkiem był elementem badania psychologicznego popartego testami psychologicznymi powoduje, iż wartość dowodowa takiej opinii nie ustępuje w niczym wartości dowodowej opinii wydanej wyłącznie na podstawie obserwacji zachowania świadka podczas przesłuchania na rozprawie.
Podobnie wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 16 stycznia 2014 r. sygn. akt II AKa 265/13
Z kolei Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 8 października 2015 r. sygn. akt II AKa 151/15 uznał, iż w orzecznictwie przyjmuje się jednolicie, iż skoro w art. 192 § 2 k.p.k. przewidziany jest określony tryb postępowania w wypadku przesłuchania świadka (zarządzenie przesłuchania świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa), to nie można uznać, iż wymagania ustawowe w tym zakresie zostają spełnione przez zażądane od biegłego opinii o stanie rozwoju umysłowego świadka i jego zdolności postrzegania oraz odtwarzania przez niego postrzeżeń, jeżeli ta opinia nie został poprzedzona udziałem biegłego w bezpośrednim przesłuchaniu świadka.
Co więcej, wskazuje się, iż przepis art. 192 § 2 k.p.k., przewidując określony tryb postępowania co do świadka, wobec którego istnieją uzasadnione wątpliwości co do jego stanu psychicznego, wymaga obecności biegłego przy całym jego przesłuchaniu, a nie tyko jego fragmencie, stanowiąc, iż: „zarządza się przesłuchanie z udziałem biegłego”. Nie negując istotnego znaczenia dla opiniowania tak znajomości akt sprawy, jak i dodatkowych badań psychologicznych, które przeprowadziła biegła za zgodą świadka, nie można jednakże pomijać istotnego elementu – bezpośredniości – przy przesłuchaniu. Biegła, uczestnicząc w tej czynności, nie tylko obserwuje przebieg przesłuchania i analizuje treść wypowiedzi i reakcje świadka, ale ma też prawo zadawania pytań w kwestiach istotnych dla wykonania zadania biegłego (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 1979 r, III KR 393/79,OSNKW 1980/8/70 , Sądu Najwyższego z dnia 14 października 1998 r.,V KKN 283/97LEX nr 574475, Prok.i Pr.-wkł. 2010/7-8/34,Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 17 grudnia 2009 r., II AKa 337/09, LEX nr 585321, Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 5 marca 2013 r., II AKa 22/13LEX nr 1306008).
Składniki postanowienie o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego
O dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego wydaje się postanowienie, w którym należy wskazać (art. 194 kpk):
- imię, nazwisko i specjalność biegłego lub biegłych, a w wypadku opinii instytucji, w razie potrzeby, specjalność i kwalifikacje osób, które powinny wziąć udział w przeprowadzeniu ekspertyzy;
- przedmiot i zakres ekspertyzy ze sformułowaniem, w miarę potrzeby, pytań szczegółowych;
- termin dostarczenia opinii.
Opinia kolejnego biegłego psychologa
Przeprowadzenie dowodu z opinii kolejnego biegłego psychologa musi być powodowane wadami pierwotnej opinii. Dublowanie tożsamych dowodów nie tylko okazałoby się nieprzydatne, ale również wywarłoby negatywny wpływ na sprawność i ciągłość przedmiotowego procesu.
Istnieje możliwość ponownego przesłuchania świadka (pokrzywdzonego) z udziałem kolejnego biegłego (wspominane: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 2019 r., sygn. akt II KK 33/19).
Relacja art. 192 § 2 kpk z przepisami pokrewnymi
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 5 marca 2020 r. sygn. akt II KK 14/20 wskazał, iż nietrafna jest teza, iż przepis art. 192 § 2 k.p.k. stanowi lex specialis wobec regulacji zawartych w art. 193 k.p.k. i art. 194 k.p.k. Art. 192 § 2 k.p.k. uzupełnia bowiem te uregulowania i bynajmniej nie wyłącza ich stosowania (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 2014 r., V KK 331/13, LEX nr 146343).
