Ugoda pozasądowa ma charakter umowy, której istotę określa art. 917 k.c. Jednym z jej elementów jest czynienie sobie przez strony wzajemnych ustępstw, aby uchylić niepewność co do roszczeń wynikających z tego stosunku lub zapewnić ich wykonanie albo by uchylić spór istniejący lub mogący powstać (art. 917 kc).
Drogą ugody pozasądowej może nastąpić np. zrzeczenia się roszczenia.
Jaka jest różnica pomiędzy ugodą sądową i pozasądową?
W odróżnieniu od ugody sądowej ugoda pozasądowa nie jest tytułem egzekucyjnym. Wywiera ona jedynie skutki wynikające z faktu “rzeczy ugodzonej” (res transacta). Przymuszenie dłużnika do jej spełnienia może nastąpić tylko przez dochodzenie roszczeń w drodze sądowej. Przeważnie w grę będzie wchodzić powództwo o świadczenie, czy o zasądzenie sumy wynikającej z tytułu wywodzącego się z określonego stosunku cywilnoprawnego.
Przepisy stosowane do ugody pozasądowej
Do ugody mają zastosowanie wszystkie przepisy dotyczące czynności prawnych. W odróżnieniu od ugody sądowej (art. 10 k.p.c., 184 i nast. k.p.c., 223 k.p.c. oraz art. 777 k.p.c.) ugoda pozasądowa nie jest tytułem egzekucyjnym. Wywiera jednak skutki wynikające z faktu “rzeczy ugodzonej” (res transacta).
Ustępstwa stron w ramach ugody pozasądowej
Podkreślić należy, iż ustępstwa czynione są przez strony w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego. Ugoda pozasądowa zatem dotyczy stosunku prawnego łączącego strony, przy czym w ramach tego stosunku mogą zostać uregulowane kwestie odnoszące się do poszczególnych roszczeń objętych jego treścią.
Należy przy tym założyć, iż przedmiotem ugody pozasądowej stają się wszystkie roszczenia wynikające z danego stosunku prawnego – tego, który został ugodą objęty (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 2008 r., sygn. akt II CSK 98/08, nie publ.).
W wypowiedziach podkreślił Sąd Najwyższy, o kwalifikacji czynności prawnej jako ugody „nie decydują ustępstwa, jakie strony czynią sobie wzajemnie w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego, odniesione do rzeczywistej, obiektywnie ustalonej treści tego stosunku, ale ustępstwa jakie strony czynią sobie wzajemnie w porównaniu do rozumienia przez każdą z nich treści stosunku prawnego i przekonania o rodzaju oraz wielkości roszczeń z niego wynikających.
Inaczej mówiąc w przypadku ugody pozasądowej wzajemne ustępstwa nie muszą być ekwiwalentne ani, obiektywnie równe. Przez to moc wiążącą i skuteczność będzie zatem miała choćby taka ugoda, w ramach której w zakresie ekwiwalentności ustępstw występują daleko idące różnice (tak też: wyroki SN: z dnia 26 czerwca 2008 r., II CSK 98/08; z dnia 12 kwietnia 2018 r., II CSK 375/17).
Ugoda sądowa – interpretacja treści
Ugoda, jako czynność prawna złożona z oświadczeń woli obu stron, może i powinna być badana przez pryzmat art. 65 k.c., a zwłaszcza jego § 2 (tak np. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 29 maja 2015 r., V CSK 446/14). Celem uregulowania zawartego w art. 65 § 2 k.c. jest bowiem, odkodowywanie rzeczywistego zamiaru stron, niezależnie od zawartych w umowie sformułowań.
Znaczenie oświadczenia woli winno być ustalane na podstawie okoliczności jego złożenia, zasad współżycia społecznego oraz przyjętych praktyk. W umowach należy dążyć do odnalezienia wspólnego zamierzenia stron i celu umowy, a nie ograniczać się do literalnej wykładni (art. 65 kc).
Oznacza to, iż w wypadkach skrajnych może powstać sytuacji, w której odnaleziona w wyniku wykładni treść umowy pozostanie w sprzeczności z jej wyraźnym brzmieniem (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2003 r., IV CK 206/02 oraz powołane tam orzecznictwo).
Dodatkowo, zaznaczenia wymaga, iż założenie racjonalności ustawodawcy, jak również uzasadnienie projektu Kodeksu zobowiązań wskazują, iż kryterium celu umowy ma znaczenie samodzielne względem zgodnego zamiaru stron. Wyraża się to przede wszystkim w tym, iż cel umowy nie musi być „zgodny” (kryterium wspólnego celu byłoby pochłaniane przez zgodny zamiar), ale wystarczy, iż będzie objęty świadomością stron.
Lojalność kontraktowa wymaga natomiast od stron zaniechania działań, także proponowania postanowień umownych, które zagrażałyby istotnie możliwości realizacji tego celu (tak: R. Trzaskowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Część ogólna, cz. 2 (art. 56–125), red. J. Gudowski, Warszawa 2021, art. 65.).
Czego może dotyczyć ugoda pozasądowa?
Należy zaznaczyć, iż ugoda może dotyczyć także sporu w przedmiocie samego istnienia stosunku prawnego (tu z tytułu nienależnego świadczenia). Porozumienie może zawierać ustępstwa, takie jak przyznanie istnienia stosunku prawnego i uznanie długu oraz zgoda na spłatę należności na określonych zasadach (co uchyliło niepewność co do roszczeń wynikających z tego stosunku), jak też spłatę ratalną i odroczenie terminu spłaty (tak: Sąd Apelacyjny w Lublinie, I Wydział Cywilny w wyroku dnia 25 marca 2021 r., sygn. akt I AGa 121/20 ).
Jakich stosunków prawnych może dotyczyć ugoda pozasądowa?
Przedmiotem ugody może być jakikolwiek stosunek prawny:
- zobowiązaniowy
- rzeczowy
- rodzinny
- spadkowy
który nie został wyłączony w zupełności spod dyspozycji stron.
Ugoda pozasądowa służy zatem do kształtowania stosunków prawnych niezależnie od źródła. Może dotyczyć stosunków wywodzących się z:
- umów
- czynów niedozwolonych
- bezpodstawnego wzbogacenia
- innych źródeł
Skutki ugody pozasądowej
Choć sąd nie jest związany ugodą pozasądową, to jednak tworzy ona nowy stan faktyczny i prawny sprawy, wobec czego siłą rzeczy musi ona wpłynąć na rozstrzygnięcie sądowe. Dzieje się tak dlatego, iż zawarcie ugody pozasądowej kreuje stan tak zwanej „powagi rzeczy ugodzonej”, zaś jej wykonanie prowadzi do wygaśnięcia danego stosunku prawnego (np. zrzeczenie się roszczenia), w zakresie którego zawarto ugodę.
Powaga rzeczy ugodzonej w przeciwieństwie do powagi rzeczy osądzonej, nie stanowi podstawy do odrzucenia powództwa, ale skutkuje jego oddaleniem, o ile strona przeciwna zgłosi w tym przedmiocie odpowiedni zarzut o charakterze merytorycznym (tak: Sąd Okręgowy w Łodzi w wyroku z dnia 10 września 2020 r. sygn. akt III Ca 1334/19).
Z pola widzenia nie może przy tym umknąć, iż zawarcie przez stronę w ugodzie oświadczenia, iż zrzeka się jakichkolwiek dalszych roszczeń (czy też równoważnego oświadczenia, iż dana kwota w całej rozciągłości zaspakaja jej roszczenia) wynikających z określonego zdarzenia prawnego, powoduje nie tylko możliwość podniesienia przez drugą stronę, w ramach sporu o takie roszczenie, zarzutu sprawy ugodzonej, ale także w warunkach skuteczności zrzeczenia się roszczenia, utratę prawa podmiotowego do dochodzenia tego roszczenia w przyszłości (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 25 maja 2017 r., I ACa 1691/16, Legalis nr 1728571).
Wiążący charakter ugody pozasądowej
Ugoda pozasądowa ma charakter przede wszystkim umowy. Jest zasadą, iż zawarta przez strony stosunku cywilnoprawnego ugoda pozasądowa wiąże strony, z zastrzeżeniem – stosownie do okoliczności – dopuszczalności uchylenia się od jej skutków prawnych (tak: Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 21 lutego 2013r., I ACa 794/12, Lex nr 1344212).
Niewykonanie ugody przedsądowej
Ugoda pozasądowa to umowa, która wywołuje stosunki zobowiązujące. Jej wykonanie podlega przepisom ogólnym rządzącym wykonaniem zobowiązań. Niewykonanie ugody lub jej nienależyte wykonanie nie powoduje utraty jej ważności i powrotu do stanu sprzed jej zawarcia.
Niewykonanie ugody rodzi odpowiedzialność opartą na art. 471 k.c. Jest zasadą, iż zawarta przez strony stosunku cywilnoprawnego ugoda pozasądowa wiąże strony, z zastrzeżeniem – stosownie do okoliczności – dopuszczalności uchylenia się od jej skutków prawnych (art. 918, art. 82-83, 87 k.c.).
Niewykonanie ugody przez dłużnika w określonym terminie
Podkreślić trzeba, iż samo niewykonanie przez dłużnika ugody w określonym w niej terminie czy też terminach nie powoduje utraty przez ugodę jej bytu i skutków w drodze czynności prawnej wierzyciela (odstąpienia od ugody pozasądowej). Niewykonanie ugody nie czyni jej nieważną choćby w świetle zasad współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.).
Z tego zatem względu, iż ugoda jako umowa wiąże strony, wierzycielowi w razie jej niewykonania w zastrzeżonym terminie przysługuje roszczenie o wykonanie ugody zgodnie z jej treścią (tak: np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 1985 r. III CZP 64/85, Lex nr 3194)
Postanowienia ugody pozasądowej:
Ugoda pozasądowa a cofnięcie pozwu
Cofnięcie pozwu nie jest czynnością prawną, a oświadczenie o cofnięciu pozwu nie jest oświadczeniem woli, o którym mowa w art. 60 k.c. i 64 k.c. Cofnięcie pozwu jest czynnością procesową. Jest to akt dyspozycyjny strony procesu, podlegający kontroli sądu (art. 203 § 4 k.p.c.). W razie sprzeciwu sądu nie dochodzi do skutecznego cofnięcia pozwu, a wszelkie czynności, choćby podjęte poza sądem, dla uchylenia się od skutków takiego sprzeciwu są nieważne (art. 203 § 4 zdanie drugie k.p.c.).
Wykonanie zobowiązania do cofnięcia pozwu zawartego w ugodzie pozasądowej nie może być zatem dochodzone tak, jakby stanowiło zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli osoby dokonującej czynności prawnej. Orzeczenie sądu nie może zastępować oświadczenia o dokonaniu czynności procesowej w innej sprawie. Niedopuszczalne jest żądanie na podstawie art. 64 k.c. wydania przez sąd orzeczenia stwierdzającego obowiązek danej osoby złożenia oświadczenia procesowego o cofnięcie pozwu w innej sprawie (tak: wyrok z dnia 30 października 1996 r., I PRN 97/96, OSNAPiUS 1997 nr 6, poz. 95).
Ugoda a rozłożenie świadczenia na raty
Jak podnosi się w judykaturze – modyfikacja zobowiązania dłużnika, polegająca na odroczeniu wymagalności świadczenia pieniężnego i rozłożeniu go na raty, nie sprzeciwia się adekwatności stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 lutego 2005r., IV CK 502/04 Lex nr 177277).
Rozłożenie długu na raty może być więc przedmiotem ugody pozasądowej.
Ugoda pozasądowa a zrzeczenie się przedawnienia
W orzecznictwie podkreśla się, iż tylko wówczas można przyjąć dorozumiane oświadczenie woli dłużnika o zrzeczeniu się zarzutu przedawnienia, gdy jego zamiar zrzeczenia się zarzutu przedawnienia wynika w sposób niewątpliwy z towarzyszących temu oświadczeniu okoliczności. Takie okoliczności to np. pertraktacje dłużnika z wierzycielem na temat rozłożenia długu na raty, zawarcie umowy nowacyjnej, zawarcie ugody sądowej lub pozasądowej (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 lipca 2004r., V CK 620/03, Lex nr 137673).
Zrzeczenie się roszczenia w ugodzie pozasądowej
Zrzeczenie się roszczenia w ramach ugody jest oświadczeniem woli, zgodnie z którym powód rezygnuje z danego roszczenia i uprawnia pozwanego do postawienia zarzutu, iż roszczenie powoda w takim zakresie w jakim się go zrzekł wygasło, tzn. przestało istnieć (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2018 r., II CSK 375/17, LEX nr 2490618).
Jednakże nie oznacza to, iż można wymagać od strony, aby w dniu podpisywania ugody mogła złożyć skuteczne oświadczenie woli o zrzeczeniu się wszelkich roszczeń związanych z danym stosunkiem prawnym (np. odszkodowawczym, związanym z wypadkiem komunikacyjnym), w tym takich, których istnienia nie obejmowała swoją świadomością.
W tym kontekście Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 3 listopada 2021 sygn. akt I ACa 283/21 wskazał, iż ubezpieczyciel, a zatem podmiot profesjonalny, prowadzący działalność gospodarczą w zakresie ubezpieczenia, przygotowując treść ugody, winien w taki sposób formułować jej postanowienia, aby były one jasne i zrozumiałe dla drugiej strony umowy. Skoro ugoda ma znieść pewną dozę niepewności prawnej, która powstała między stronami, ubezpieczyciel nie może przerzucać na kontrahentów ciężaru „domyślenia się”, jaki jest jego zamiar. Wymagają tego choćby zasady lojalności przedsiębiorcy zajmującego się ubezpieczeniem, w stosunku do którego ponosi on odpowiedzialność.
Zrzeczenie się części roszczenia
Jeżeli wolą stron było wyłączenie jakichś roszczeń, a inaczej mówiąc objęcie ugodą jedynie części roszczeń wynikających z tego stosunku, to powinny one jednoznacznie wyrazić taką wolę w treści ugody, skoro zasadą jest, iż ugoda dotyczy całego stosunku prawnego, czyli wszystkich jego elementów, a nie tylko poszczególnych roszczeń.
Ugoda pozasądowa a roszczenia przyszłe
Nie ma przeszkód do tego by ugodą objąć roszczenia warunkowe, jak również przyszłe. Roszczenia przedawnione mogą oczywiście także być przedmiotem ugody, a jej wynikiem jest – przywrócenie zaskarżalności. W ugodzie w ten sposób – w sposób dorozumiany – jest zawarte zrzeczenie się przedawnienia (tak: Sąd Apelacyjny w Lublinie, I Wydział Cywilny w wyroku dnia 25 marca 2021 r., sygn. akt I AGa 121/20 ).
Umowa pozasądowa a zmiana charakteru roszczenia
Strony mogą w ugodzie przekształcić charakter prawny dotychczasowego stosunku prawnego ze skutkami odnowienia (nowacji) – art. 506 § 1 k.c. Do odnowienia dochodzi, gdy dłużnik ma spełnić inne świadczenie albo choćby to samo świadczenie, ale z innej podstawy prawnej.
Odnowienie wywołuje skutek od dnia jego dokonania (ex nunc). o ile strony zawarły w umowie pozasądowej obejmującej nowację warunek lub termin, skutek odnowienia ziści się z datą spełnienia warunku lub nadejścia terminu (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 2019 r. sygn. akt II PZ 18/19).
Podważenie ugody pozasądowej:
Sposób podważenie ugody pozasądowej
Zgodnie z art. 88 § 1 k.c. uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie. Z powyższego wynika, iż pismo zawierające oświadczenie woli o uchyleniu się musi być zatem doręczone osobie, do której się kieruje i staje się skuteczne, gdy doszło do niej w taki sposób, iż mogła zapoznać się z jego treścią (art. 61 k.c.).
Niewykonanie ugody pozasądowej z jednoczesnym uchyleniem się od jej skutków prawnych stosownie do art. 82-83 k.c. i art. 87 k.c. może prowadzić do „dezaktualizacji” takiej ugody; w razie sporu co do tej kwestii – rozstrzyga sąd.
Zawarcie ugody pod wpływem groźby
Oświadczenie woli złożone innej osobie pod wpływem błędu albo groźby jest dotknięte sankcją nieważności względnej i do skutecznego powoływania się na ewentualną nieważność oświadczenia woli, złożonego pod wpływem błędu lub groźby konieczne jest złożenie drugiej stronie (na piśmie) oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych swego oświadczenia w terminie roku od wykrycia błędu, a w przypadku groźby w terminie roku od chwili, kiedy stan obawy ustał (art. 87 i 88 § 1 i 2 k.c.).
Natomiast czynność prawna zawierająca wadliwe oświadczenie woli jest ważna dopóty, dopóki nie nastąpi uchylenie się od jego skutków prawnych; z chwilą zaś skutecznego uchylenia się od takich skutków czynność prawna jest nieważna z mocą wsteczną (ex tunc), tj. od chwili złożenia wadliwego oświadczenia woli (tak: Wolter, Prawo cywilne 1986, s. 335–336).
Ugoda pozasądowa a nieekwiwalentność świadczeń
W sferze stosunków prawnych, zwłaszcza tam, gdzie silnie zaznacza się dążenie do maksymalizacji ochrony autonomii woli podmiotu dokonującego czynności, także podważanie ważności czynności prawnej na podstawie kryteriów oceny wynikających z zasad współżycia społecznego, ograniczone jest do wyjątkowych przypadków.
W przypadku ugody pozasądowej takiego wyjątkowego przypadku nie można się dopatrzeć. Sama bowiem nieekwiwalentność świadczeń, choćby gdyby została wykazana, nie może stanowić przesłanki uznania ugody ze nieważną na podstawie art. 58 § 2 k.c. (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 22 października 2015 r., I ACa 518/15, LEX 1842181).
Ugoda pozasądowa a odnalezienie dowodów po jej zawarciu
Nie można uchylić się od skutków prawnych ugody z powodu odnalezienia dowodów co do roszczeń, których ugoda pozasądowa dotyczy, chyba iż została zawarta w złej wierze (Art. 918 § 2 kc).
Artykuł 918 § 2 k.c. odrębnie traktuje sytuację, w której w chwili zawarcia ugody stronom nie były znane dowody co do roszczeń będących jej przedmiotem. Ich późniejsze odnalezienie stwarza możliwość uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia tylko wówczas, gdy jedna ze stron zataiła przed drugą istnienie takich dowodów (tak: Sąd Rejonowy w Dzierżoniowie w wyroku z dnia 5 maja 2017 r. Sygn. akt I C 1919/16).
Przez pojęcie ,,stan faktyczny” – w rozumieniu art. 918 § 1 kc – należy rozumieć ogół zdarzeń prawnych decydujących o powstaniu i istnieniu, oraz wyznaczających treść i zakres stosunku prawnego, którego ugoda dotyczy (tak m.in. L. Stecki, w: Winiarz, Komentarz, 1989, t. II, s. 826).
