NIK on usage of public funds by Justice Fund beneficiaries (press conference broadcast)

Skala stwierdzonych przez NIK nieprawidłowości dotyczących wykorzystywania środków publicznych przez beneficjentów Funduszu Sprawiedliwości w latach 2021-2025 jest olbrzymia. Kontrolerzy wykryli m.in. liczne przypadki rażącej niegospodarności w dysponowaniu tymi środkami (a choćby ich defraudacji), zawierania fikcyjnych umów, realizacji wydatków z naruszeniem prawa, nabywania materiałów i usług po zawyżonych cenach. W ocenie Izby, ujawnione nieprawidłowości w działalności Funduszu Sprawiedliwości wskazują na funkcjonowanie przez wiele lat systemowego mechanizmu marnotrawstwa środków publicznych.

Fundusz Sprawiedliwości (Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym i Pomocy Postpenitencjarnej) to państwowy fundusz celowy. Pierwotne cele Funduszu obejmowały pomoc ofiarom przestępstw oraz wsparcie osób opuszczających zakłady karne. W 2017 r. cele te zostały rozszerzone o przeciwdziałanie przestępczości. Zgodnie z ustawą o finansach publicznych przychody funduszu celowego pochodzą ze środków publicznych, a koszty są ponoszone na realizację wyodrębnionych zadań państwowych. Dysponentem Funduszu jest Minister Sprawiedliwości.

Funkcjonowanie Funduszu Sprawiedliwości od lat budzi duże zainteresowanie obywateli, mediów oraz specjalistów z dziedziny finansów publicznych, zwłaszcza iż mówimy o znacznych środkach publicznych. Przykładowo, w 2023 r. przychody Funduszu wyniosły ponad 424 mln zł, które powinny być wykorzystywane na pomoc ofiarom przestępstw, a także pomagać w powrocie do społeczeństwa osobom kończącym odbywanie kary pozbawienia wolności. Niestety, sposób wykorzystania środków z tego Funduszu przez wiele lat pozostawał w rażącej sprzeczności z istotą funkcjonowania funduszy celowych, a skala i rodzaj stwierdzonych nieprawidłowości budziły uzasadnione oburzenie na marnotrawienie środków publicznych, które powinny trafić do najbardziej potrzebujących. W zakończonej w 2021 r. kontroli, NIK negatywnie oceniła działania Dysponenta Funduszu, czyli Ministra Sprawiedliwości. Ponadto zakwestionowała ponad 280 mln wydatków, które zostały dokonane niezgodnie z przepisami, niecelowo lub niegospodarnie (więcej o realizacji ustawowych zadań Funduszu Sprawiedliwości). W wyniku kontroli skierowano do organów ścigania pięć zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, a także wniosek do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie niezgodności przepisów regulujących funkcjonowanie Funduszu Sprawiedliwości z Konstytucją RP oraz przepisami innych ustaw. O ustaleniach kontroli powiadomiono ówczesnego Premiera, Szefa CBA, a przede wszystkim Ministra Sprawiedliwości. Pomimo tego, organy państwa nie podjęły skutecznych działań w celu wyeliminowania stwierdzonych wówczas nieprawidłowości i realizacji wniosków pokontrolnych NIK, co skutkowało ujawnieniem w toku obecnej kontroli kolejnych, bardzo poważnych nieprawidłowości.

Kontrolą (rozpoczętą w 2024 r.) objęto Dysponenta Funduszu – Ministra Sprawiedliwości oraz 22 beneficjentów środków Funduszu, z którymi zawarto 30 umów dotacji o łącznej wartości ponad 260 mln zł. Okres objęty kontrolą to lata 2021-2025, z tym zastrzeżeniem, iż badane umowy zostały zawarte w latach 2019-2023. Wynika to z faktu, iż NIK zasadniczo badała umowy, w przypadku których nastąpiło już przekazanie środków publicznych i przynajmniej częściowe ich rozliczenie przez Dysponenta Funduszu.

Przedstawione poniżej wyniki kontroli dotyczą tylko beneficjentów dotacji z Funduszu Sprawiedliwości. Czynności kontrolne u Ministra Sprawiedliwości zostały już zakończone, ale wielowątkowe, zawierające liczne systemowe nieprawidłowości wystąpienie pokontrolne do Ministra jest dopiero przygotowywane.

Biorąc pod uwagę skalę stwierdzonych nieprawidłowości oraz fakt, iż upływ czasu mógłby znacząco utrudnić lub wręcz uniemożliwić Ministrowi Sprawiedliwości podjęcie działań naprawczych i wyegzekwowanie kwot dotacji pobranych w nadmiernej wysokości, Prezes NIK, działając na podstawie art. 62a ustawy o NIK, podjął decyzję o ich niezwłocznym przekazaniu Ministrowi Sprawiedliwości, celem jak najszybszego podjęcia działań zmierzających do odzyskania środków publicznych, które zostały wykorzystane przez poszczególne fundacje i stowarzyszenia z rażącym naruszeniem przepisów i zasad regulujących ich wydatkowanie.

Ponieważ w kontroli wykryto szereg przypadków wskazujących wprost na możliwość popełnienia przestępstwa, Prezes NIK zdecydował także o przekazaniu kompletu dokumentacji kontrolnej Prokuratorowi Krajowemu, celem wykorzystania ustaleń NIK w toczących się śledztwach. Decyzja ta jest podyktowana faktem, iż Prokuratura Krajowa prowadzi aktualnie wielowątkowe śledztwo w tej sprawie i szybkie przekazanie materiałów przez NIK ma najważniejsze znaczenie dla podjęcia niezbędnych czynności procesowych.

Jednocześnie Prezes NIK, działając na podstawie art. 10 oraz 73 ust. 4 ustawy o NIK, kierując się interesem publicznym, w tym pragnąc zapobiec ewentualnym spekulacjom i domysłom dotyczącym zakresu przekazanych ww. organom informacji, postanowił podać do publicznej wiadomości informacje dotyczące dotychczasowych ustaleń NIK w zakresie funkcjonowania Funduszu Sprawiedliwości.

Fundacja Profeto.pl

Jaskrawym przykładem niewłaściwego dysponowania środkami publicznymi jest budowa Centrum „Archipelag – wyspy wolne od przemocy” przez Fundację Profeto.pl. Warto podkreślić, iż choćby gdyby pominąć wszystkie rażące nieprawidłowości wykazane przez kontrolerów NIK w trakcie prowadzonej budowy, to już z samego założenia tej inwestycji wynikało, iż w budynku, którego koszt wzniesienia ostatecznie oszacowano na blisko 100 mln złotych, pomoc miała być świadczona jedynie przez rok i miano przeznaczyć na nią z całej tej kwoty jedynie 3,5 mln zł (3,6%). W pozostałym zakresie, budynek mógłby być w praktyce swobodnie wykorzystywany przez Fundację Profeto.pl na dowolne cele.

Pierwotna umowa dotacji z kwietnia 2020 roku na utworzenie specjalistycznego centrum dla osób pokrzywdzonych przestępstwem opiewała na kwotę 43 mln zł, ale w kolejnych latach aneksowano ją kilkukrotnie – o 16 mln zł w styczniu 2022 roku, o 12,7 mln zł w listopadzie tego samego roku i aż o prawie 27 mln zł w maju 2023 roku. Warto dodać, iż liczba dni od wpłynięcia wniosków o zwiększenie finansowania do podpisania umowy wynosiła odpowiednio 4, 1 i 2 dni, a same wnioski nie zawierały szczegółowego wyliczenia oraz rzetelnego uzasadnienia wzrostu kosztów.

Opis grafiki

Realizacja inwestycji budowlanej przez Fundację Profeto.pl

• Umowa dotacji 15 kwietnia 2020 r.: 43,3 mln zł
• Aneks nr 4, 11 stycznia 2022 r.: 59,3 mln zł (+16 mln zł)
• Aneks nr 5, 30 listopada 2022 r.: 72 mln zł (+12,7 mln zł)
• Aneks nr 6, 17 maja 2023 r.: 98,9 mln zł (+26,9 mln zł)

Na łączne koszty inwestycji składały się: w największej części roboty budowlane i wyposażenie, w mniejszej części koszty administracyjne i najmniejszej części pomoc pokrzywdzonym.

Źródło: opracowanie własne NIK na podstawie wyników kontroli.

Oferta złożona przez Profeto.pl była wadliwa, niezgodna z przepisami i nie spełniała wymagań ogłoszenia konkursowego, a sama Fundacja nie była przygotowana do realizacji zadania. Należy podkreślić, iż Fundacja nie miała prawa do swobodnego dysponowania działką, na której miała powstać inwestycja (Fundacja Profeto.pl jest właścicielem 7/13 nieruchomości, a 6/13 należy do Zgromadzenia Księży Najświętszego Serca Jezusowego).

Pierwszy generalny wykonawca inwestycji został wybrany w sposób nieuczciwy i niekonkurencyjny, a prace budowlane na jej terenie rozpoczęły się przed uzyskaniem pozwolenia na budowę. Przez okres ok. 1,5 roku inwestycja stanowiła samowolę budowlaną, w związku z czym wydatkowana w tym okresie kwota 27,7 mln zł jest niekwalifikowalna i powinna zostać zwrócona. W ramach realizacji inwestycji budowlanej wiele materiałów i usług zostało zakupionych po zawyżonych cenach, co skutkowało niegospodarnym wydaniem ponad 2 mln zł.

Rodzaj wydatku

Wydatek Fundacji

Rzeczywista wartość robót/zakupów

Przepłacono

Suma

Źródło: opracowanie własne NIK na podstawie wyników kontroli.

Z ustaleń kontroli wynika także, iż w trakcie realizacji inwestycji budowlanej przez Fundację Profeto.pl doszło do defraudacji środków publicznych w wysokości 476,9 tys. zł, które miały być przeznaczone na zakup blachodachówki i okien dachowych. Ponadto dokonano odbiorów i płatności na łączną kwotę ponad 7,2 mln zł za roboty budowlane, które nie zostały faktycznie wykonane. W związku z problemami generalnego wykonawcy konieczne było ponowne opłacenie tych samych robót podwykonawcom w kwocie 4,17 mln zł. W czerwcu 2022 r. wybrano nowego generalnego wykonawcę, któremu niezasadnie podwyższono wynagrodzenie o ponad 14,3 mln zł, co NIK uznaje za działanie niegospodarne.

Ostatecznie ze środków pochodzących z dotacji Funduszu Sprawiedliwości wybudowany został budynek o powierzchni ponad 6 tys. metrów kw. posiadający dwie kondygnacje podziemne i trzy naziemne, w tym:

• 10 pomieszczeń technicznych;
• siedem reżyserek;
• cztery studia nagrań;
• trzy lektornie i pomieszczenia tłumaczy;
• salę widowiskową na 282 miejsca wraz z pomieszczeniami przynależnymi;
• pięć „Wysp wolnych od przemocy”;
• 29 lokali interwencyjnych;
• garaż podziemny o powierzchni ponad 1300 m² z 77 miejscami parkingowymi, wyposażony w 29 platform garażowych.

Fundacja Mocni w Duchu

Szczegółowe ustalenia Najwyższej Izby Kontroli dotyczące realizacji inwestycji Fundacji Mocni w Duchu z Łodzi wykazały, iż kwota dotacji opiewała na 16 mln zł, z czego 11,5 mln zł zostało przeznaczone na pokrycie kosztów inwestycji budowlanej i wyposażenie budynku Wielofunkcyjnego Ośrodka Szkoleniowego w centrum Łodzi. Do oferty nie został jednak dołączony projekt budowlany ani kosztorys, a zamiast planowanych 15 nowych pomieszczeń na realizację zadań profilaktycznych dla dzieci i młodzieży, wybudowano czterokondygnacyjny budynek, w którym powstało 56 pomieszczeń, w tym część z nich została przeznaczona na siedzibę Fundacji.

Zawyżanie cen usług

Kontrolerzy NIK wykryli również inne niż wskazane wcześniej przypadki zawyżania cen usług finansowanych ze środków Funduszu Sprawiedliwości. Na przykład Fundacja Alegoria zakupiła od Fundacji Profeto.pl usługi po cenach przewyższających, co najmniej o 1,8 mln zł ceny rynkowe (np. na koncepcyjne, graficzne i informatyczne opracowanie strony internetowej Horyzonty.info wydatkowano 300 tys. zł, podczas gdy ceny takiej usługi, zgodnie z opinią biegłego, wynosiły maksymalnie 13,5 tys. zł). Z kolei Fundacja Centrum Pomocy Pokrzywdzonym i Prewencji Przestępczości zapłaciła 590 tys. zł za budowę strony internetowej poznajfakty.pl, jej utrzymanie i promocję, czyli blisko 431 tys. zł więcej niż wynosiła wartość rynkowa tych usług, a Fundacja Warszawskie Seminarium Aksjologii Administracji wydała na tłumaczenia 15 tys. zł, przy ich rynkowej cenie wynoszącej niecałe 800 zł.

Wysokie ryzyko zawyżania cen stwierdzono także w przypadku usług informatycznych i reklamowych zakupionych przez Stowarzyszenie Przyjaciół Mediów za kwotę 1,78 mln zł. Działania Stowarzyszenia podjęte przed oględzinami NIK, polegające na usunięciu na wszystkich stronach internetowych wtyczek monitorujących ruch, uniemożliwiły jednakże przedstawienie przez biegłego kompleksowej wyceny.

Finansowanie zadań niezgodnych z tematyką umów dotacji

W trakcie kontroli ustalono, że z Funduszu Sprawiedliwości dotowano przedsięwzięcia niemające w praktyce żadnego związku z celami Funduszu.

Stowarzyszenie Przyjaciół Mediów ze Szczecina (wcześniejsza nazwa Stowarzyszenie Przyjaciół Zdrowia) otrzymało dotację w wysokości ponad 7,7 mln zł na realizację zadania dotyczącego przeciwdziałania przestępczości oraz pomocy osobom pokrzywdzonym przestępstwem poprzez budowę lokalnych internetowych serwisów informacyjnych oraz prowadzenie akcji i działań informacyjnych wspierających działalność Dysponenta Funduszu na terenie regionów szczecińskiego, lubelskiego i radomskiego. Środki te zostały wykorzystane m.in. na wytworzenie materiałów promujących konkretne partie polityczne i polityków. Ponadto w szeregu artykułów ujawniono stwierdzenia, które mogą zostać zakwalifikowane jako tzw. mowa nienawiści.

Z kolei Fundacja Centrum Pomocy Pokrzywdzonym i Prewencji Przestępczości otrzymała dotację w kwocie 6,5 mln zł na utworzenia portalu internetowego poznajfakty.pl i powstanie Instytutu Audytu Obiektywizmu Medialnego. Za zgodą Dysponenta, Fundacja zakupiła i wyposażyła za kwotę 307 tys. zł kamper, który miał stanowić mobilne studio i umożliwiać świadczenie porad prawnych „w terenie i docieranie do potrzebujących wsparcia”. Fundacja nie potrafiła racjonalnie uzasadnić tego wydatku, nie udokumentowała faktycznego przeznaczenia pojazdu, a ustalone przez NIK przypadki jego wykorzystania do realizacji celów objętych umową miały incydentalny charakter.

Konflikty interesów i mechanizmy korupcjogenne

Kontrolerzy NIK ustalili ponadto szereg działań podejmowanych przez beneficjentów Funduszu Sprawiedliwości noszących znamiona mechanizmów korupcjogennych, a także wskazujących na ryzyko konfliktu interesów.

W obszarze pomocy osobom pokrzywdzonym przestępstwem:

• łączenie funkcji koordynatora oraz osoby pierwszego kontaktu w lokalnym punkcie pomocy w Wejherowie, prowadzonym przez Stowarzyszenie Integracja na Plus;
• przydzielenie przez osobę pierwszego kontaktu ze Stowarzyszenia Integracja na Plus świadczeń rzeczowych osobie najbliższej, która nie była uprawniona do otrzymania pomocy;
• przydzielanie świadczeń osobom zasiadającym we władzach organizacji pozarządowych świadczących pomoc.

W obszarze przeciwdziałania przestępczości:

• Fundacja Altum oraz Fundacja Warszawskie Seminarium Aksjologii Administracji zatrudniały jako wykładowców pracowników Ministerstwa Sprawiedliwości, pomimo iż warunki konkursów zakazywały udziału takich osób w projektach finansowanych przez Dysponenta;
• w skład komisji konkursowych powoływani byli pracownicy Ministerstwa, wskazani w ofertach konkursowych jako potencjalni wykonawcy lub też osoby, które bezpośrednio przed zatrudnieniem w Ministerstwie świadczyły pracę na rzecz podmiotów ubiegających się o dofinansowanie;
• członkowie zarządów fundacji i stowarzyszeń, osoby im najbliższe lub członkowie organów tych podmiotów, uzyskiwali znaczne przychody jako wykonawcy usług i zleceń realizowanych w ramach projektów powierzonych tym podmiotom przez Dysponenta Funduszu;
• w przypadku jednego z projektów Akademii Wymiaru Sprawiedliwości, obecny Rektor Komendant występował jako osoba konsultująca treść projektu przed jego formalnym zgłoszeniem do Dysponenta, osoba realizująca odpłatnie część zadań projektowych, a następnie nadzorująca to przedsięwzięcie.

Pomoc postpenitencjarna

Pomoc świadczona przez fundacje i stowarzyszenia nie odpowiadała na podstawowe potrzeby osób opuszczających zakłady karne. Dwa z trzech skontrolowanych podmiotów – Fundacja LUMUS z Gdańska i Fundacja Dies Mei z Pabianic – nie zapewniły zakwaterowania byłym osadzonym w stacjonarnych ośrodkach readaptacyjnych i realizowały to zadanie poprzez refundację czynszów wynajmowanych mieszkań, co skutkowało m.in. zawieraniem fikcyjnych umów najmu z osobami spokrewnionymi i najbliższymi. Z kolei Fundacja Dies Mei w sposób pozorny realizowała zadania związane z aktywizacją zawodową osób opuszczających zakłady karne, tj. nie prowadzono indywidualnych spotkań i konsultacji w punkcie stacjonarnym, a jedyne wyszukiwano zbiorcze oferty pracy dla beneficjentów. Kontrolerzy stwierdzili również przypadki przekazywania byłym osadzonym bonów towarowych umożliwiających nabycie wyrobów tytoniowych i alkoholowych.

Wnioski

W wyniku stwierdzonych w trakcie kontroli nieprawidłowości, NIK sformułowała ponad 90 wniosków pokontrolnych. W 21 przypadkach Izba zażądała zwrotu środków publicznych wydatkowanych niezgodnie z prawem lub umową, w łącznej kwocie ponad 65 mln zł (na tym etapie kontroli).

Powyższe ustalenia nie wyczerpują pełnej skali nieprawidłowości. NIK będzie informować o dalszych działaniach, niezwłocznie po ich zakończeniu.