Kontakty z dzieckiem – zasady ustalania i zmiany

Definicja kontaktów rodzica z dzieckiem

Kodeks rodzinny i opiekuńczy w art. 113 § 2 definiuje pojęcie utrzymywania kontaktów z dzieckiem poprzez przykładowe wymienienie ich elementów. Poprzez kontakty rozumie się zatem:

• przebywanie z dzieckiem,
• odwiedziny,
• spotkania poza miejscem stałego pobytu dziecka,
• bezpośrednie porozumiewanie się,
• kontakty telefoniczne,
• porozumiewanie się z innych środków komunikacji na odległość – w tym z komunikacji elektronicznej.

Wskazany katalog elementów kontaktów z dzieckiem ma charakter otwarty, ale zawiera najważniejsze składniki kontaktów z dzieckiem i powinien ułatwić formułowanie rozstrzygnięcia sądowego, dotyczącego tej materii (tak: H. Ciepła, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, K. Piasecki (red.), Warszawa 2011, s. 825).

Prawo rodzica do informacji o dziecku

W uzupełnieniu katalogu form kontaktu z dzieckiem zawartego w art. 113 § 2 kro można wskazać na prawo osoby uprawnionej do informacji o drugiej osobie. W pojęciu kontaktu mieści się zatem obowiązek informowania osoby uprawnionej o dziecku i dziecka o tej osobie (tak: Marek Safian (red.), Standardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, W. 1995)

Kontakty z dzieckiem przy pomocy telefonu oraz emaila

Konwencja w sprawie kontaktów z dziećmi sporządzona w Strasburgu w dniu 15 maja 2003 r. określa pojęcie kontaktów z dzieckiem w szerokim ujęciu. Obejmuje ono nie tylko osobistą styczność – w tym poza miejscem zamieszkania dziecka – ale także kontakt telefoniczny oraz przez pocztę elektroniczną, co nie zastępuje, ale uzupełnia kontakty bezpośrednie, a może je zastąpić jedynie w wyjątkowych, uzasadnionych przypadkach.

Z realizacją prawa do porozumiewania się na odległość wiązać się będzie zobowiązanie tego z rodziców, u którego dziecko na stałe przebywa, do przekazywania dziecku korespondencji, udostępnienia komputera, telefonu, a także podania adekwatnego adresu poczty elektronicznej oraz numeru telefonu (tak: J. Ignaczewski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, s. 650).

Kontakty z dzieckiem za pośrednictwem Internetu z użyciem kamery

Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 8 marca 2006 r., sygn. akt III CZP 98/05, OSN 2006, Nr 10, poz. 158, otwarty katalog form kontaktów z dzieckiem zawarty w art. 113 kro, dostosowany został do postanowień Konwencji dotyczącej kontaktów z dziećmi, posługującej się pojęciem kontaktów w szerokim ujęciu.

Kontakty pośrednie realizowane na odległość mogą zatem przybrać formę rozmów audiowizualnych za pośrednictwem Internetu z użyciem kamery. W przypadku orzeczenia kontaktów w takiej formie sąd powinien orzec również zobowiązanie do uzyskania lub przyjęcia od drugiego rodzica niezbędnego sprzętu, o ile do tej pory nie był w jego posiadaniu.

Nie ulega wątpliwości, iż taka forma kontaktu jest dużo korzystniejsza dla dziecka aniżeli zwykła rozmowa telefoniczna, bowiem dziecko widzące rodzica na ekranie komputera utrzymuje bardziej intensywny kontakt emocjonalny (tak: T. Sokołowski [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, H. Dolecki, T. Sokołowski (red.) LEX, Warszawa 2013, s. 804-805)

Również przyjęta w dniu 3 maja 2002 r. przez Komitet Ministrów Rady Europy konwencja dotycząca kontaktów z dziećmi, podpisana przez Polskę dnia 24 września 2003 r., określa pojęcie kontaktów w szerokim ujęciu. Obejmuje ono nie tylko osobistą styczność – w tym poza miejscem zamieszkania dziecka – ale także kontakt telefoniczny oraz przez pocztę elektroniczną, co nie zastępuje, ale uzupełnia kontakty bezpośrednie, a może je zastąpić jedynie w wyjątkowych, uzasadnionych przypadkach. W pojęciu tym mieści się również obowiązek informowania osoby uprawnionej o dziecku i dziecka o tej osobie (tak: Safjan M. (red.), Standardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, W. 1995; , Komentarz do Rekomendacji Nr R(84)4 (w:) M. S. (red.), Standardy prawne…, s. 213 i n.).

Ingerencja sądu w kontakty z dzieckiem

Stosownie do art. 113 1 § 1 kro generalną zasadą jest, iż o ile dziecko przebywa stale u jednego z rodziców, sposób utrzymywania kontaktów z dzieckiem przez drugiego z nich rodzice określają wspólnie, kierując się dobrem dziecka i biorąc pod uwagę jego rozsądne życzenia *.

Dopiero w sytuacji, gdy rodzice nie są w stanie dojść do porozumienia, bądź gdy zagrożone jest dobro dziecka, sprawę rozstrzyga sąd opiekuńczy. Przepis ten uwzględnia więc praktykę społeczną, bowiem często rodzice są w stanie bez zbędnych konfliktów wypracować kompromis, co powinno być regułą .

Zgodnie z brzmieniem art. 58 kro, w wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga m.in. o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i kontaktach rodziców z dzieckiem, przy czym sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, o ile jest ono zgodne z dobrem dziecka (§ 1).

W braku wspomnianego porozumienia, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie (§ 1a). Natomiast na zgodny wniosek stron sąd nie orzeka o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem (§ 1b).

Z kolei przepis art. 107 kro umieszczony w Rozdział II (Stosunki między rodzicami a dziećmi) Oddziale 2 (Władza rodzicielska) Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który jednolicie traktuje rodziców żyjących w rozłące, bez względu na istnienie lub nieistnienie między nimi w chwili orzekania albo w przeszłości związku małżeńskiego, stanowi, iż o ile władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom żyjącym w rozłączeniu, sąd opiekuńczy może ze względu na dobro dziecka określić sposób jej wykonywania i utrzymywania kontaktów z dzieckiem (§ 1). Sąd pozostawia jednak władzę rodzicielską obojgu rodzicom, o ile przedstawili zgodne z dobrem dziecka pisemne porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem.

W braku porozumienia sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem (§ 2). Na zgodny wniosek stron sąd nie orzeka o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem (§ 3).

Zestawienie porównawcze art. 58 i 107 kro wskazuje, iż w sytuacji, w której znajduje zastosowanie art. 107, przedstawienie pisemnego porozumienia o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem wymagane jest tylko przy pozostawieniu władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom.

Sąd opiekuńczy może następnie zmienić rozstrzygnięcie w sprawie kontaktów, o ile wymaga tego dobro dziecka (Art. 113 5 kro).

Dobro dziecka przy ustalaniu kontaktów

Jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 czerwca 2000 r., sygn. akt V CKN 1237/00, nie publ., powołując się na art. 3 Konwencji o Prawach Dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., a ratyfikowanej przez Polskę 7 czerwca 1991 r., we wszystkich działaniach dotyczących dzieci podejmowanych m.in. przez sądy kierować się należy interesem dziecka jako wartością nadrzędną.

Konwencja formułuje więc bezwzględny obowiązek prawny i odnosi się do każdej indywidualnej decyzji stosowania prawa przez sąd i to zarówno w sferze stosowania przepisów postępowania, jak i wykładni norm prawa materialnego, stanowiących merytoryczne usprawiedliwienie rozstrzygnięć dotyczących dzieci.

Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 sierpnia 1981 r., sygn. akt III CRN 155/81, (niepubl) oraz postanowieniu z dnia 5 maja 2000 r., sygn. akt II CKN 765/00, LEX nr 51981, stwierdzając, iż przy podejmowaniu decyzji o kontaktach z dzieckiem sąd powinien kierować się przede wszystkim dobrem dziecka, a nie interesem jednego lub obojga rodziców.

Władza rodzicielska a kontakty z dzieckiem

Nowelizacja art. 113 kro z dnia 6 listopada 2008 r. rozstrzygnęła jednoznacznie istniejące w jego poprzednim brzmieniu wątpliwości co do tego, czy prawo do osobistych kontaktów każdego z rodziców z dzieckiem wchodzi w zakres pojęcia władzy rodzicielskiej przez wyraźne stwierdzenie, iż są one niezależne od władzy rodzicielskiej.

Nie ma w tej chwili podstaw do konstruowania zapatrywania wyrażanego uprzednio w doktrynie (chociaż pozostającego w mniejszości) oraz w uchwale składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2006, III CZP 98/05, OSNC 2006, 4 nr 10 158), iż w czasie trwania władzy rodzicielskiej nie występuje odrębne od niej prawo do kontaktów osobistych.

Władza rodzicielska jest zatem zagadnieniem odrębnym od kontaktów z dzieckiem*.

Zmiana władzy rodzicielskiej polega na zmniejszeniu jej zakresu w stosunku do tego, przewidzianego w art. 95 § 1 i 98 § 1 kro. Z przepisów tych wynika, iż władza rodzicielska obejmuje obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz wykonywanie uprawnień i obowiązków jego przedstawiciela ustawowego. Prawo do kontaktów z dzieckiem jest natomiast odrębnym pojęciem (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2012 r., sygn. akt III CZP 74/12).

Zmiana postanowienia o kontaktach z dzieckiem przez sąd

Zgodnie z art. 113 5 k.r.o. Sąd opiekuńczy może zmienić rozstrzygnięcie w sprawie kontaktów, o ile wymaga tego dobro dziecka. Wydane przez sąd orzeczenia dotyczące kontaktów z dzieckiem, a więc zarówno na podstawie:

• 113 2 kro – ograniczenie utrzymywania kontaktów rodziców z dzieckiem, o ile wymaga tego dobro dziecka, jaki i
• 113 3 kro – zakazanie utrzymywania kontaktów rodziców z dzieckiem przez sąd, jeżeli ich utrzymanie zagraża dobru dziecka lub je narusza, a także
• 58 § 1 kro – rozstrzygnięcie w wyroku rozwodowym o kontaktach rodziców z dzieckiem,
• 107 § 2 kro – rozstrzygnięcie przez sąd o sposobie utrzymywania kontaktów z dzieckiem w braku porozumienia rodziców o sposobie utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem

– mogą zostać przez sąd zmienione.

Rozstrzygające znaczenie w tej sprawie ma wzgląd na dobro dziecka. Zmiana ta może polegać na zaostrzeniu środków ingerencji, jak i na ich złagodzeniu. o ile więc np. sąd stwierdzi, iż ograniczenie kontaktów z dzieckiem nie wywołuje pożądanych, z punktu widzenia dobra dziecka, efektów, wówczas zakaże ich utrzymywania, o ile są spełnione przesłanki takiego zakazu.

Może również zaistnieć sytuacja odmienna. Na przykład sąd stwierdzi, iż brak jest podstaw do dalszego utrzymywania zakazu kontaktów. W takim wypadku sąd może uchylić ten zakaz, jednocześnie wskazując – o ile jest taka potrzeba z uwagi na dobro dziecka – na czym polegać ma ograniczenie kontaktów. Ograniczenie to może zostać następnie zniesione (tak: Sąd Rejonowy w Łowiczu w wyroku z dnia 28 czerwca 2018 r., sygn akt III Nsm 143/18).

Niechęć dziecka do spotkań z rodzicem

Wykonanie orzeczenia sądu dotyczącego kontaktów z dzieckiem w ramach postępowania opiekuńczego wiąże się niekiedy z koniecznością bezpośredniego oddziaływania zastosowanego środka wobec dziecka, co naraża je na ujemne przeżycia psychiczne związane z taką formą wykonania orzeczenia sądowego. Z tego względu środki przymusowego wykonania orzeczenia przewidziane w postępowaniu opiekuńczym nie służą niekiedy budowaniu na przyszłość prawidłowych stosunków pomiędzy dzieckiem a osobą uprawnioną do kontaktów z dzieckiem.

Wykonanie orzeczenia sądu dzięki środków przewidzianych w art. 598 6 i nast. k.p.c., mimo iż formalnie uzasadnione, może więc kolidować z dobrem dziecka, w związku z czym zastosowanie tych przepisów powinno być ograniczone tylko do przypadków wyraźnie wskazanych, tj. wówczas, gdy wykonanie orzeczenia wiąże się z koniecznością odebrania dziecka.

Na potrzebę uwzględnienia stanowiska dziecka w postępowaniu sądowym dotyczącym jego osoby wskazuje natomiast zarówno art. 12 umowy międzynarodowej z dnia 20 listopada 1989 r. Konwencja o prawach dziecka, jak i art. 216 1 kpc stanowiący, iż sąd w sprawach dotyczących osoby małoletniego dziecka wysłucha je, o ile jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala (§ 1), a stosownie do okoliczności, rozwoju umysłowego, stanu zdrowia i stopnia dojrzałości dziecka uwzględni jego zdanie i rozsądne życzenia (§ 2), oraz orzecznictwo sądowe (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 7 czerwca 2018 r., sygn. akt I ACa 138/18).

Kontakty z dzieckiem a brak władzy rodzicielskiej

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 września 1983 r., sygn. akt III CZP 46/83 (OSNCP 1984, nr 4, poz. 49), stwierdził, iż nieprzyznanie ojcu dziecka władzy rodzicielskiej w wyroku ustalającym ojcostwo nie wyłącza jego prawa do osobistej styczności z dzieckiem.

Sfera osobistej styczności z dzieckiem pozostaje poza władzą rodzicielską i nie wpływa w niczym na uszczuplenie jej zakresu (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2005 r., sygn. akt III CZP 75/05, OSNC 2006, nr 9, poz. 142 oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2000 r., sygn. akt II CKN 761/00, „Przegląd Sądowy” 2001, nr 9, s. 122 i z dnia 7 listopada 2000 r., sygn. akt I CKN 1115/00, OSNC 2001, nr 3, poz. 50).

W przypadku gdy ojciec nie ma orzeczonego zakazu styczności z dzieckiem, przysługuje mu prawo do żądania zmiany ustalonych zasad kontakty z dzieckiem na podstawie art. 113 5 kro (tak: Sąd Rejonowy w Łowiczu w wyroku z dnia 28 czerwca 2018 r., sygn. akt III Nsm 143/18).

Utrudnianie kontaktów z dzieckiem przez rodzica

Zgodnie z treścią art. 598 15 § l k.p.c., wprowadzonego ustawą nowelizującą z dnia 26 maja 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 2011 r. Nr 144 póz. 854), o ile osoba, pod której pieczą dziecko pozostaje, nie wykonuje albo niewłaściwie wykonuje obowiązki wynikające z orzeczenia albo z ugody zawartej przed sądem lub przed mediatorem w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, sąd opiekuńczy, uwzględniając sytuację majątkową tej osoby, zagrozi jej nakazaniem zapłaty na rzecz osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem oznaczonej sumy pieniężnej za każde naruszenie obowiązku.

Podobną sankcję stosuje się wobec osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem lub osoby, której tego kontaktu zakazano. jeżeli osoba taka narusza obowiązki wynikające z orzeczenia albo z ugody zawartej przed sądem lub przed mediatorem w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, sąd opiekuńczy zagrozi jej nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej na rzecz osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje.

Ograniczenie utrzymywania kontaktów rodziców z dzieckiem

Stosownie do art. 113 2 kro, o ile wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy ograniczy utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem (§ 1).

Sąd opiekuńczy może w szczególności:

• zakazać spotykania się z dzieckiem;
• zakazać zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu;
• zezwolić na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców albo opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd;
• ograniczyć kontakty do określonych sposobów porozumiewania się na odległość;
• zakazać porozumiewania się na odległość.

Wykonywanie kontaktów z dzieckiem w obecności osoby sprawującej nad nim pieczę

Orzeczenie ustalające kontakty z dzieckiem powinno uwzględniać dobro dziecka, w związku z czym istnieje możliwość orzeczenia o wykonywaniu kontaktów z dzieckiem w obecności osoby sprawującej nad nim pieczę. Taka forma kontaktów z dzieckiem może być spowodowana uwzględnieniem wieku dziecka, jego stanu zdrowia lub określonych, ukształtowanych, silnych związków emocjonalnych pomiędzy dzieckiem a osobą sprawującą nad nim pieczę oraz pomiędzy dzieckiem a osobą uprawnioną do kontaktów.

Obecność przy kontaktach z dzieckiem osoby sprawującej nad nią pieczę ma zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa i stabilności. Celem orzeczenia ustalającego kontakty z dzieckiem jest dążenie do utrzymania lub odbudowania adekwatnych więzów emocjonalnych pomiędzy dzieckiem a osobą uprawnioną do tych kontaktów jako warunku prawidłowego rozwoju psychofizycznego dziecka (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2011 r., sygn. akt III CZP 139/10).

Kontakty dziecka z dziadkami i innymi członkami rodziny

Stosownie do art. 113 6 kro przepisy o prawie i obowiązku utrzymywania kontaktów z rodziców z dzieckiem, ich formy, ograniczenia i zakazania, stosuje się odpowiednio do kontaktów dziecka z rodzeństwem, dziadkami, powinowatymi w linii prostej, a także innymi osobami, o ile sprawowały one przez dłuższy czas pieczę nad dzieckiem.

Regulacja prawa do kontaktów z dzieckiem przez osoby niebędące jego rodzicami a kwestia władzy rodzicielskiej

Pieczę nad dzieckiem rodzice sprawują na zasadzie wyłączności. Wykonywanie przez osoby bliskie prawa do kontaktów z dzieckiem jest wykonywaniem przez nie własnego prawa, a nie skutkiem „przeniesienia” pieczy nad osobą dziecka na ich rzecz. Władza rodzicielska ma bowiem niepodzielny charakter.

Przyznanie osobom bliskim prawa do kontaktów z dzieckiem nie modyfikuje władzy rodzicielskiej. Sąd nie ogranicza w ten sposób władzy rodzicielskiej, ani prawa rodziców do osobistych kontaktów z dzieckiem (tak: Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 28 listopada 2012 r., sygn. akt III CZP 74/12).

Sąd Najwyższy zauważył, iż należy odróżnić sprawę o ograniczenie władzy rodzicielskiej od faktycznego ograniczenia władzy rodzicielskiej, które jest skutkiem uregulowania przez sąd kontaktów na podstawie art. 113 6 k.r.o., tak jak w doktrynie odróżnia się treść władzy rodzicielskiej od jej wykonywania.

Ponadnarodowy wymiar prawa do kontaktu z dzieckiem

Prawo do kontaktu rodzica z dzieckiem, poza Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, przewiduje także szereg aktów międzynarodowych.

Rekomendacja Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie władzy rodzicielskiej z dnia 28 lutego 1984 r.

Problematyka kontaktów osobistych rodziców z dziećmi uwzględniona została w europejskich standardach prawnych. Zasada 6 rekomendacji nr R (84) w sprawie władzy rodzicielskiej z dnia 28 lutego 1984 r. (przyjętej przez Komitet Ministrów Rady Europy) zapewnia rodzicowi niewychowującemu dziecka prawo do utrzymywania z nim kontaktów osobistych, z wyjątkiem sytuacji, w których kontakty te poważnie szkodzą interesom dziecka.

Konwencji w sprawie kontaktów z dziećmi sporządzona w Strasburgu w dniu 15 maja 2003

Ratyfikowana przez Polskę dnia 23 kwietnia 2009 r., Konwencji w sprawie kontaktów z dziećmi sporządzona w Strasburgu w dniu 15 maja 2003 r., określa ogólne zasady stosowane przy wydawaniu orzeczeń dotyczących kontaktu z dzieckiem, oraz ustanawia stosowne zabezpieczenia i gwarancje zapewniające prawidłowe wykonanie takiego kontaktu i bezzwłoczny powrót dzieci po upływie okresu kontaktu.

Konwencja przyjmuje, iż „kontakt” oznacza:

• pobyt dziecka przez określony czas albo jego spotkanie z rodzicem, członkiem najbliższej rodziny, bądź inną osobą uprawnioną, z którą dziecko stale nie mieszka;
• każdą formę komunikacji między dzieckiem i taką osobą;
• dostarczanie osobie uprawnionej informacji o dziecku, albo dziecku o tej osobie.

Za „związki rodzinne” przyjmuje się z kolei bliskie związki, takie jak między dzieckiem a jego dziadkami lub rodzeństwem, wynikające z mocy prawa lub z relacji która de facto ma charakter rodzinny.

Zasady utrzymywania kontaktów rodzica z dzieckiem według Konwencji w sprawie kontaktów z dziećmi

Dziecko i rodzice mają prawo uzyskania i utrzymywania ze sobą regularnych kontaktów. Ograniczenie lub wykluczenie takich kontaktów możliwe jest tylko gdy jest to niezbędne dla dobra dziecka (Artykuł 4 – Kontakt między dzieckiem a jego rodzicami).

Gdy utrzymywanie nienadzorowanego kontaktu z jednym z jego rodziców nie jest zgodne z dobrem dziecka, należy rozważyć możliwość zastosowania nadzorowanego kontaktu osobistego lub innych form kontaktu z tym rodzicem (Art. 4 ust. 3).

Stosownie do dobra dziecka, mogą być ustanowione kontakty między dzieckiem i osobami innymi niż jego rodzice, mającymi rodzinne związki z dzieckiem (Artykuł 5 ust 1).

Obowiązki stawiane organom sądowym w kwestii decydowania o kontaktach rodzica z dzieckiem według Konwencji

Stosownie do Art. 7 Konwencji w sprawie kontaktów z dziećmi, przy rozstrzyganiu sporów dotyczących kontaktu organ sądowy powinien podjąć adekwatne środki:

• aby zapewnić, iż oboje rodzice będą świadomi znaczenia dla ich dziecka i każdego z nich, nawiązania i utrzymywania regularnych kontaktów z ich dzieckiem;
• aby zachęcać rodziców i inne osoby mające rodzinne związki z dzieckiem do zawierania polubownych porozumień w sprawie kontaktu, w szczególności poprzez mediację lub inne środki rozstrzygania sporów;
• aby przed podjęciem decyzji zapewnić posiadanie wystarczających informacji, w szczególności uzyskanych od osób, którym przysługuje odpowiedzialność rodzicielska, dla podjęcia decyzji zgodnej z dobrem dziecka, a gdy zachodzi taka potrzeba uzyskać dalsze informacje z innych odpowiednich źródeł lub od innych adekwatnych osób.

Zabezpieczenie kontaktów z dzieckiem przez Sąd

W każdej sprawie cywilnej podlegającej rozpoznaniu przez sąd lub sąd polubowny można żądać udzielenia zabezpieczenia (Art. 730 § 1 kpc). Sąd może zatem uregulować sposób roztoczenia pieczy nad małoletnimi dziećmi i kontaktów z dzieckiem (Art. 755 § 1 pkt 4 kpc). Sąd udziela zabezpieczenia w taki sposób, jaki stosownie do okoliczności uzna za odpowiedni, nie wyłączając sposobów przewidzianych dla zabezpieczenia roszczeń pieniężnych.

Zaznaczyć jednakże należy, iż w przypadku uregulowania kontaktów, rola sądu jest subsydiarna, to znaczy, iż rozstrzyga on o kontaktach tylko w przypadku, gdy rodzice i uprawnieni nie mogą dojść do porozumienia (art. 113 1 § 1 kro oraz art. 113 6 kro). Orzeczenie o kontaktach nie jest niezmienne, gdyż zgodnie, z treścią art. 113 5 kro, sąd opiekuńczy może zmienić rozstrzygnięcie w sprawie kontaktów, o ile wymaga tego dobro dziecka. Tak, więc przesłanką warunkującą orzeczenie regulujące kontakty jest dobro dziecka; przesłanka ta ma także decydujące znaczenie przy rozstrzygnięciu, o ewentualnym zabezpieczeniu roszczenia w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, w trybie przewidzianym art. 755 § 1 pkt 4 kpc. Bez znaczenia są, w tym zakresie ambicje stron postępowania i ich wzajemne konflikty.

Zgodnie z dyspozycją art. 756 1 kpc, w sprawach dotyczących pieczy nad małoletnimi dziećmi i kontaktów z dzieckiem sąd orzeka w przedmiocie zabezpieczenia po przeprowadzeniu rozprawy (chyba iż chodzi o wypadek niecierpiący zwłoki). Tak, więc wydając orzeczenie o zabezpieczeniu roszczenia, Sąd kieruje się nie tylko twierdzeniami wniosku, ale także materiałem dowodowym zgromadzonym w toku przewodu sądowego. (tak: postanowienie Sądu Rejonowego w Wieliczce z dnia 22 września 2017, sygn. akt IV Nsm 602/17).

Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 8 marca 2006 r., sygn. akt III CZP 98/05 stwierdził, iż przepis art. 113 § 1 k.r.o. nie wyłącza udzielenia na podstawie art. 755 § 1 k.p.c. zabezpieczenia przez zakazanie rodzicom niepozbawionym władzy rodzicielskiej osobistej styczności z dzieckiem.

Egzekucja kontaktów z dzieckiem – natura instytucji

Regulacja dotycząca wykonywania kontaktów z dzieckiem, zawarta jest w przepisach art. 598 15 – 598 21 k.p.c., które zostały dodane do kodeksu postępowania cywilnego wraz z dniem wejścia w życie ustawy z dnia 26 maja 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 144, poz. 854) i umiejscowione w części pierwszej w księdze drugiej w tytule II w rozdziale 2 Kodeksu, oddziale 6 nazwanym „Sprawy dotyczące kontaktów z dzieckiem”.

W najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażono stanowisko, iż na skutek umiejscowienia tych przepisów w ramach postępowania nieprocesowego, po oddziale 5 normującym postępowanie w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, postępowanie dotyczące wykonywania kontaktów z dzieckiem utraciło charakter egzekucyjny i stało się jednym z postępowań opiekuńczych; jest ono sui generis postępowaniem rozpoznawczym, ograniczonym do fazy wykonawczej (tak: uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2013 r. III CZP 25/13).

W literaturze przedmiotu podkreślono, iż ustawodawca wprowadzając powyższą regulację w istocie odwrócił kolejność recypowania do polskiego systemu postępowania cywilnego środka prawnego wzorowanego na francuskim modelu astreinte, wprowadzając go najpierw do postępowania nieprocesowego, nie zaś do postępowania egzekucyjnego, tym samym czyniąc z typowego egzekucyjnego środka przymusu środek wykonawczy w postępowaniu opiekuńczym (tak: Michał Krakowiak, Nakazanie zapłaty sumy pieniężnej w nowym postępowaniu o wykonywanie kontaktów z dzieckiem, Transformacje Prawa Prywatnego 3/2013).

Przebieg egzekucji kontaktów z dzieckiem

Jeżeli osoba, pod której pieczą dziecko pozostaje, nie wykonuje albo niewłaściwie wykonuje obowiązki wynikające z orzeczenia albo z ugody zawartej przed sądem lub przed mediatorem w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, sąd opiekuńczy, uwzględniając sytuację majątkową tej osoby, zagrozi jej nakazaniem zapłaty na rzecz osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem oznaczonej sumy pieniężnej za każde naruszenie obowiązku (Art. 598 15 § 1 kpc).

Podobnie, o ile osoba uprawniona do kontaktu z dzieckiem albo osoba, której tego kontaktu zakazano, narusza obowiązki wynikające z orzeczenia albo z ugody zawartej przed sądem lub przed mediatorem w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, sąd opiekuńczy zagrozi tej osobie nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej na rzecz osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje (§ 2).

Na powyższe postanowienia sądu przysługuje zażalenie (§ 3).

A zatem w postępowaniu dotyczącym wykonywania kontaktów z dzieckiem, w pierwszej kolejności sąd wydaje postanowienie o zagrożeniu nakazaniem zapłaty określonej osobie oznaczonej sumy pieniężnej zgodnie z przepisem art. 598 15 § 2 kpc.

Następnie, zgodnie z art. 598 16 § 1 k.p.c., w przypadku o ile osoba, której sąd opiekuńczy zagroził nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej, nie wypełnia przez cały czas swego obowiązku, sąd opiekuńczy nakazuje jej zapłatę należnej sumy pieniężnej, ustalając jej wysokość stosownie do liczby naruszeń.

W tych dotyczących wykonywania kontaktów z dzieckiem sprawach, sąd opiekuńczy orzeka wyłącznie na wniosek, dotyczy to zarówno postanowienia o zagrożeniu nakazaniem zapłaty sumy pieniężnej, jak i o nakazaniu jej zapłaty (art. 598 18 § 1 kpc). Sąd orzeka jednoosobowo (art. 47 § 1 kpc w zw. z art. 13 § 2 kpc i art. 509 kpc). Przed wydaniem każdego z postanowień, sąd obowiązkowo wysłuchuje uczestników postępowania (art. 598 18 § 2 kpc).

Mając powyższe na uwadze, należy zaznaczyć, iż postępowanie w sprawie wykonywania kontaktów z dzieckiem, zarówno w sferze rozpoznawczej jak również wykonawczej toczy się przed sądem opiekuńczym według przepisów o postępowaniu nieprocesowym art. 598 15 i nast. kpc, stanowiąc jedno z postępowań w sprawach opiekuńczych, należących do spraw z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli, które dodatkowo wszczynane jest na wniosek.

Kara dla rodzica a brak chęci dziecka do kontaktów

Jak wspomniano, w przypadku, gdy rodzic utrudnia kontakty drugiego rodzica z dzieckiem, możliwe jest nałożenie przez sąd opiekuńczy na osobę, pod której pieczą znajduje się dziecko, obowiązku zapłaty sumy pieniężnej na rzecz osoby uprawnionej do kontaktów z dzieckiem.

Jednakże Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 22 czerwca 2022 r. Sygn. akt SK 3/20 orzekł, iż art. 598 16 § 1 w związku z art. 598 15 § 1 kpc w zakresie, w jakim obejmują sytuacje, w których niewłaściwe wykonywanie lub niewykonywanie obowiązków związane jest z zachowaniem dziecka, niewywołanym przez osobę, pod której pieczą dziecko to się znajduje, są niezgodne z art. 48 ust. 1 zdanie drugie oraz art. 72 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Przytoczony wyrok Trybunału Konstytucyjnego ma ten skutek, iż sądy rodzinne w praktyce nie mogą nałożyć na rodzica sprawującego stałą pieczę nad dzieckiem swoistej kary finansowej, gdy to dziecko odmawia kontaktów z drugim rodzicem z powodów niezwiązanych z działaniem rodzica, u którego stale przebywa.* Decyzja dziecka nie może być powodowana tzw. buntowaniem.

Postępowanie dotyczące wykonywania kontaktów z dzieckiem a klauzula wykonalności

Sąd oddala wniosek o nadanie w ramach postępowania klauzulowego klauzuli wykonalności prawomocnemu postanowieniu regulującymi wykonywanie kontaktów z dziećmi stron, gdyż postanowienie w tym przedmiocie nie jest postanowieniem nadającym się do wykonania w drodze egzekucji sądowej (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 9 października 2014 r., sygn. akt I ACz 1723/14).