Historical calendar: September 26, 1629 – truce in Stary Targ

Rocznica zawarcia przez Polskę i Szwecję rozejmu w Starym Targu (dawniej: Altmark).

Dziś w naszym kalendarium przyjrzymy się zmaganiom szwedzko-polskim w latach 20. XVII wieku. Omawianie tych wydarzeń należy rozpocząć od wielkiego konfliktu polsko – tureckiego z lat 1620-1621.

Polacy skutecznie bronili się pod Chocimiem przez ponad miesiąc, wykrwawiając siły tureckie. W czasie walk zmarł hetman Chodkiewicz, jednak ukrywano przed wojskiem tę wiadomość, by nie spowodować paniki. Ostatecznie, klęska prób opanowania polskich szańców i strata ponad 1/3 armii, zmusiła Osmana II do zawarcia pokoju i odwrotu. Rzeczpospolita została uratowana.

Wojna z Turcją stała się okazją, na którą liczył król szwedzki Gustaw II Adolf. Gdy Polacy zaangażowali wszystkie siły na południu, Szwedzi w sile 18 000 żołnierzy oblegli i zdobyli Rygę, a do połowy 1622 roku opanowali większość Inflant. Po niepowodzeniu w bitwie o stolicę Kurlandii – Mitawę, Gustaw Adolf zaproponował rozejm. Zygmunt III odrzucił możliwość zawieszenia broni, gdyż dysponował w tym momencie, wracającą z frontu tureckiego, potężną armią. Przerzucał ją na północ z zamiarem, by raz na zawsze pokonać Szwecję i odzyskać tamtejszy tron.

Komisarze litewscy z protestantem Krzysztofem Radziwiłłem na czele, podpisali rozejm bez zgody króla i sejmu. Ciekawostką jest fakt, iż podczas rozmów padła ze strony szwedzkiej propozycja unii Litwy i Szwecji, którą Radziwiłł taktownie odrzucił, zdając sobie sprawę, iż na tym etapie nie ma ona żadnych szans powodzenia. Do pomysłu powrócił wiele lat później jego syn, Janusz Radziwiłł.

W następnych latach Gustaw Adolf dążył do nowej konfrontacji. Pertraktował z Moskwą i Turcją w celu zawiązania antypolskiego sojuszu. Agitował przez swoich agentów choćby Kozaków zaporoskich. Z planów powołania szerokiej koalicji nic nie wyszło, więc Szwedzi zaatakowali samodzielnie, choć trzeba przyznać – co do zasady respektowali układ z Litwinami i Litwy nie atakowali. Ruszyli na południową część Inflant i inne posiadłości koronne.

Inwazja szła nadspodziewanie dobrze – Szwedzi zdobyli niemal całe dorzecze Dźwiny oraz pobili po raz pierwszy w historii wojsko Rzeczpospolitej, w bitwie pod Walmojzą (17 stycznia 1626 roku). niedługo potem wojnę przeniesiono na teren Prus i Pomorza. Ta tzw. wojna o ujście Wisły ujawniła w pełnej okazałości wszystkie słabości ustrojowe i militarne Rzeczpospolitej. Notoryczne braki w kasie oraz nieprzygotowanie wojska do zdobywania twierdz, zaważyły na kolejnych polskich niepowodzeniach.

W trakcie walk, zniszczono znaczne obszary Pomorza i Kujaw. Ponadto, ukazała się dwuznaczna postawa lennika pruskiego, który nie tylko nie pomagał Polakom, ale wręcz kilkukrotnie przepuszczał wojska Gustawa Adolfa przez swoje terytorium. Chociaż Polacy ostatecznie wygrali bitwę morską pod Oliwą (1627) oraz lądową pod Trzcianą (1629), pod naciskiem Francji zdecydowano się na zawarcie czasowego, bardzo niekorzystnego dla Polski rozejmu w Starym Targu (niem. Altmark).

Postanowienia rozejmu:

• Szwedzi zatrzymali Inflanty na północ od Dźwiny wraz z Rygą – utrwalono więc wcześniejsze straty terytorialne Rzeczypospolitej na tym terenie.
• Szwedzi zatrzymali wszystkie porty pruskie, tj. Tolkmicko, Elbląg, Braniewo, Piławę i Kłajpedę. Polska utrzymała kontrolę nad Gdańskiem, Królewcem i Puckiem.
• Malbork, Sztum, Gdańska Głowa i Żuławy Wiślane zostały przekazane w sekwestr na rzecz elektora brandenburskiego Jerzego Wilhelma (w zamian za część wybrzeża z Piławą). Gdyby po upłynięciu terminu rozejmu nie doszło do trwałego pokoju, miasta te miały wrócić do Szwecji. Była to nagroda dla elektora za przepuszczenie wojsk szwedzkich podczas ataku na Polskę.
• Zajęta przez Szwedów Mitawa wróciła do księcia kurlandzkiego.
• Szwedzi uzyskali prawo do pobierania 5,5% cła od przewożonych z Gdańska towarów, przy czym 3,5% miał otrzymywać król szwedzki, 1% król polski i 1% Gdańsk.

Szwedzi wycofali się całkowicie z Prus i Pomorza dopiero po śmierci Zygmunta III Wazy (1632), na mocy rozejmu w Sztumskiej Wsi z 1635 roku.

Poprzedni wpis z naszego kalendarium dostępny jest tutaj.