Pojęcie majątku wspólnego małżonków
Zgodnie z przepisem art. 31 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, z chwilą zawarcia małżeństwa, powstaje między małżonkami, z mocy ustawy, wspólność majątkowa, obejmująca ich dorobek (wspólność ustawowa). Dorobkiem małżonków są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (art. 32 § 1 kro). W szczególności stanowią dorobek małżonków pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej któregokolwiek z małżonków oraz dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków (art. 32 § 2 kro).
Wspólność ustawowa ustaje z chwilą uprawomocnienia się wyroku rozwiązującego małżeństwo przez rozwód (art. 56 kro). Od ustania małżeńskiej wspólności ustawowej aż do podziału tego majątku stosuje się – w odniesieniu do majątku wspólnego – odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 195 i nast. kc). Każdemu z małżonków przysługują składniki jego majątku odrębnego oraz udział w dotychczasowym majątku wspólnym. Zgodnie a przepisem art. 43 § 1 kro, oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym.
Ustanie wspólności ustawowej stanowi granicę czasową, po której przekroczeniu nabycie przedmiotu majątkowego wyłącza możliwość objęcia go wspólnością ustawową (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2016 r., sygn. akt III CSK 382/15).
Składniki orzeczenia sądu w sprawie o podział majątku wspólnego
Orzeczenie sądu w sprawie o podział majątku wspólnego może zawierać rozstrzygnięcia dotyczące:
- żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym po ustaniu wspólności (art. 43 kro., art. 567 § 1 kpc);
- zwrotu wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty i odwrotnie (art. 45 kro., art. 567 § 1 kpc);
- roszczeń z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów, pobranych pożytków i innych przychodów, spłaconych długów (art. 686 w zw. z art. 567 § 3 kpc);
- sporu o przynależność przedmiotu do majątku wspólnego (art. 685 w zw. z art. 567 § 3 kpc);
- sporu o istnienie uprawnienia do żądania podziału majątku wspólnego (art. 685 w zw. z art. 567 § 3 kpc);
- zarzutu nieważności małżeńskiej umowy majątkowej (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1971 r., sygn. akt III CZP 35/7111)
Zwrot nakładów i wydatków z majątku wspólnego na majątek osobisty małżonka oraz z majątku osobistego na majątek wspólny małżonków
Każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Każdy z małżonków może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny.
Nie można jednak żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba iż zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności (Art. 45 § 1 kro). Zwrotu dokonuje się przy podziale majątku wspólnego (§ 2).
Powyższą zasadę stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy dług jednego z małżonków został zaspokojony z majątku wspólnego.
Procesowy wymiar wskazanej zasady zawiera art. 567 § 1 kpc, stanowiący, iż w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga również o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego lub odwrotnie podlegają zwrotowi.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 5 października 2018 r. sygn. akt III CSK 189/18 wskazał, iż przy żądaniu rozliczenia nakładów (art. 45 § 2 kro w zw. z art. 567 § 1 i art. 618 § 1 kpc) zasadą jest rozliczanie w podziale majątku wspólnego wyłącznie nakładów czynionych między majątkami wspólnymi i osobistymi. Przykładowo, rozliczenie nakładów czynionych z majątku osobistego małżonka na majątek osobisty drugiego z nich jest dopuszczalne tylko w takiej szczególnej sytuacji, gdy na nieruchomości stanowiącej majątek osobisty jednego z małżonków powstał obiekt budowlany kosztem wszystkich mas majątkowych pozostających w dyspozycji obojga małżonków. W takim przypadku nakłady poczynione na jego powstanie wymagają kompleksowego rozliczenia (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2018r., sygn. akt III CSK 189/18).
Ze względu na treść art. 45 § 1 k.r. i op. oraz art. 567 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 618 k.p.c. i 688 k.p.c., w judykaturze i w piśmiennictwie utrwalony jest pogląd, iż o zwrocie wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny sąd orzeka wyłącznie na wniosek, a nie z urzędu. Domagający się zwrotu wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny zobowiązany jest dokładnie określić te żądania zgodnie z art. 187 § 1 pkt 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2012r., sygn. akt I CSK 323/11, oraz postanowienie Sądu Najwyższego z 1 grudnia 2011r., sygn. akt I CSK 78/11).
Rozstrzygnięcie o roszczeniach z tytułu zwrotu nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny nie należy do istoty postępowania o podział majątku wspólnego, ale następuje przy okazji tego postępowania. Fakt, iż do rozpoznania takich roszczeń może dojść w postępowaniu nieprocesowym nie uzasadnia stosowania reguł odmiennych od tych, które rządzą rozstrzyganiem roszczeń w procesie. Żądający zwrotu nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny powinien dokładnie to żądanie określić, a sąd wydać w tym przedmiocie rozstrzygnięcie (tak: postanowienie Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 7 października 2014 r. Sygn. akt III Ca 698/14).
W zakresie żądania stron rozliczenia nakładów obowiązkiem sądu jest prowadzenie postępowania z urzędu jedynie w kierunku ustalenia istnienia i wysokości nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątki osobiste stron. Nakłady z majątków osobistych stron na majątek wspólny muszą co do zasady i co do wysokości udowodnić strony zgłaszające takie żądanie. To strony w świetle prawa obciąża ciężar dowodu istnienia i wysokości takich nakładów (tak: postanowienie Sądu Rejonowego w Wąbrzeźnie z dnia 19 czerwca 2018 r., Sygn. akt I Ns 73/15).
Wysokość zwrotu nakładu z majątku osobistego małżonka na majątek wspólny
W sytuacji gdy małżonek dokonał nakładu na majątek wspólny, a przedmiot majątkowy o zwiększonej w ten sposób wartości nie został mu przyznany, powinien on otrzymać zwrot całości nakładu (zgodnie z zasadą, iż małżonek zobowiązany do zwrotu nakładów z majątku odrębnego drugiego małżonka na majątek wspólny powinien zwrócić całość tych nakładów).
Z kolei w sytuacji, gdy małżonek dokonuje nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny, należy mu się zwrot połowy tego nakładu – gdyż o taką kwotę nakład zwiększył majątek drugiego małżonka
(podobnie: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 2017 r., Sygn. akt IV CNP 62/16).
Długi związane z majątkiem wspólnym, spłacone z własnych środków jednego z małżonków po ustaniu wspólności ustawowej
Przepis art. 45 kro dotyczy tylko sytuacji, gdy długi zostały zaspokojone jeszcze w trakcie trwania małżeństwa. Natomiast do długów związanych z majątkiem wspólnym i ciążących na obojgu małżonkach, które zostały spłacone z własnych środków jednego z małżonków po ustaniu wspólności ustawowej art. 45 kro nie ma zastosowania. Podstawą ich rozliczeń stanowi odpowiednio zastosowany art. 207 kc.
W myśl art. 207 kc, pożytki i inne przychody z rzeczy wspólnej przypadają współwłaścicielom w stosunku do wielkości udziałów; w takim samym stosunku współwłaściciele ponoszą wydatki i ciężary związane z rzeczą wspólną.
Podstawą do rozliczenia długów spłaconych przez jednego małżonka po ustaniu wspólności majątkowej a przed dokonaniem podziału majątku wspólnego jest art. 207 kc w zw. z art. 618 § 3 kpc w zw. z art. 688 i art. 567 § 3 kpc. Jest to więc de facto osobny spór, który jedynie z mocy art. 618 § 3 kpc rozstrzyga się w sprawie o podział majątku wspólnego. W tym zakresie Sąd jest związany zgłoszonym żądaniem i może w tym zakresie orzekać jedynie, gdy takie żądanie zostanie zgłoszone (nie może tego uczynić z urzędu).
Zgodnie z art. 193 § 2 kpc w zw. z art. 391 § 1 kpc i art. 383 kpc w zw. z art. 13 § 2 kpc jeżeli uczestnik chciał rozszerzyć żądanie dotyczące rozliczenia spłaty długu powinien to uczynić jedynie w piśmie procesowym, a nie ustnie na rozprawie. Skoro tego nie uczynił (zwłaszcza będąc reprezentowanym przez profesjonalnego pełnomocnika), to nie można przyjąć, by żądanie w tym zakresie zostało prawidłowo zgłoszone (tak: postanowienie Sądu Rejonowego w Wąbrzeźnie z dnia 19 czerwca 2018 r., Sygn. akt I Ns 73/15).
Rozpoznawanie w procesie roszczenia z tytułu rozliczenia nakładów pomiędzy małżonkami po rozwodzie
Nakłady poczynione z majątku wspólnego na majątek odrębny jednego z małżonków nie są składnikiem tego majątku, ale elementem zewnętrznym w stosunku do tego majątku, a ich zwrotu dokonuje się przy podziale majątku, a nie w jego ramach. Rozstrzygnięcie o roszczeniach tego rodzaju nie należy do istoty postępowania działowego, lecz następuje przy okazji tego postępowania, w celu ostatecznego zakończenia wszystkich kwestii wiążących się z podziałem majątku wspólnego między byłymi małżonkami.
W sytuacji jednak, gdy nie istnieją już składniki majątku wspólnego, jako obiekt podziału, roszczenie z tytułu rozliczenia nakładów, przewidziane w art. 45 kro, podlegają rozpoznaniu w procesie. Rozliczenie z tego tytułu w postępowaniu o podział majątku wspólnego nie jest dopuszczalne (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2000r., sygn. akt I CKN 376/98; wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 31 stycznia 2013r., sygn. akt I ACa 731/12; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 września 2017r., sygn. akt I ACa 893/16).
Ustalenie nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym
W postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga także o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym (art. 567 § 1 kpc).
W świetle art. 43 kro oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Jednakże z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku.
Jak przyjmuje się w orzecznictwie, warunkiem ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym jest łączne spełnienie dwóch wskazanych w tym przepisie przesłanek, a mianowicie, istnienia ważnych powodów oraz przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego w różnym stopniu (tak: postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2013 r., sygn. akt IV CSK 553/12 oraz z dnia 21 listopada 2002 r., sygn. akt III CKN 1018/00, LEX nr 77054).
Przyczynienie się do powstania majątku wspólnego
Przez przyczynienie się do powstania majątku wspólnego rozumie się całokształt starań każdego z małżonków o założoną przez nich rodzinę i zaspokajanie jej potrzeb, a więc nie tylko wysokość zarobków czy innych dochodów osiąganych przez każde z nich, ale także i to, jaki użytek czynią oni z tych dochodów, czy gospodarują nimi należycie i nie trwonią ich w sposób lekkomyślny. Poza tym o stopniu przyczynienia się każdego z małżonków świadczą nie tylko osiągnięcia czysto ekonomiczne, ale także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym.
Tak więc w sytuacji często występującej w należycie funkcjonującej rodzinie, gdy jedno z małżonków oddawało się pracy zarobkowej i staraniom o powstanie lub powiększenie majątku wspólnego, drugie zaś poświęcało swój czas wychowaniu dzieci i prowadzeniu wspólnego gospodarstwa domowego, odciążając w ten sposób współmałżonka i ułatwiając mu osiąganie dochodów, uzasadnione jest przekonanie, iż małżonkowie w równej mierze przyczynili się do powstania majątku wspólnego i z tego względu nie wchodzi w rachubę możliwość ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym.
Konieczną przesłanką dopuszczalności ustalenia nierównych udziałów proporcjonalnie do stopnia przyczynienia się każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego jest wykazanie, iż za takim rozstrzygnięciem przemawiają ważne powody, oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego, tzn. iż otrzymanie przez jedno z małżonków korzyści z takiej części majątku wspólnego, do której powstania ono się nie przyczyniło, pozostawałoby w sprzeczności z tymi zasadami (tak: postanowienie Sądu Rejonowego w Wąbrzeźnie z dnia 19 czerwca 2018 r., Sygn. akt I Ns 73/15).
Pojęcie ważnych powodów przy ustalaniu nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym
Wskazane w art. 43 § 2 k.r.o. „ważne powody”, dotyczą oceny zachowania małżonka oraz spowodowanych przezeń takich stanów rzeczy, które stanowią przyczynę niższej wartości majątku wspólnego niż ta, która wystąpiłaby, gdyby postępował adekwatnie. Zachowanie to musi się sprowadzać do nieprawidłowego, rażącego lub uporczywego nieprzyczyniania się do zwiększania majątku wspólnego, mimo posiadanych możliwości zdrowotnych i zarobkowych (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1972 r., sygn. akt III CRN 235/72).
Ocena tego zachowania winna uwzględniać całokształt postępowania małżonka w czasie wspólności majątkowej w zakresie wykonywania ciążących na nim obowiązków względem rodziny. Przez ważne powody rozumie się takie okoliczności, które oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego sprzeciwiają się przyznaniu jednemu z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego, do powstania której ten małżonek się nie przyczynił (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2012 r., sygn. akt II CSK 259/12 oraz z dnia 28 kwietnia 1972 r., sygn. akt III CRN 626/71).
Przyczynianie się małżonków do powstania majątku wspólnego
Odnośnie przesłanki przyczyniania się małżonków do powstania majątku wspólnego należy wskazać, iż stanowią nie tylko ich działania prowadzące bezpośrednio do powiększenia substancji tego majątku, ale także kształtuje je całokształt starań o założoną przez zawarcie małżeństwa rodzinę i zaspokojenie jej potrzeb. O stopniu tego przyczynienia się nie decyduje wyłącznie wysokość zarobków lub innych dochodów osiąganych przez małżonków, wykorzystanych na zaspokojenie potrzeb rodziny.
Dla jego określenia ma znaczenie, czy posiadanymi zasobami małżonkowie gospodarują racjonalnie, czy lekkomyślnie ich nie trwonią (tak: J. Piątowski, Udziały małżonków…, s. 291. K. Piasecki (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. V, LexisNexis 2011). Innymi słowy, dysproporcja w stopniu przyczynienia się do powstania majątku wspólnego może przybierać dwojaką postać: bądź braku przez jednego z małżonków adekwatnych starań o pomnażanie tego majątku, bądź też postępowania skutkującego jego trwonieniem.
Mając na uwadze domniemanie istnienia równych udziałów w majątku wspólnym (art. 43 § 1 k.r.o.), zgodnie z ogólną zasadą ciężaru dowodu (art. 6 k.c.), przesłanki o których mowa powyżej, musi udowodnić małżonek, który wystąpił z żądaniem ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym (tak: postanowienie Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 5 grudnia 2017 r., Sygn. akt II Ca 719/17).
Stosowanie do podziału majątku wspólnego małżonków przepisów o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku
Podział majątku wspólnego małżonków regulują przepisy art. 42-46 k.r.o., a z mocy art. 46 k.r.o. odpowiednio przepisy o dziale spadku, tzn. art. 1035-1046 k.c. i art. 1070 i 1079 k.c., które odsyłają (art. 1035 i 1070 k.c.) co do kwestii w nich nieuregulowanych do przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych, tj. art. 210-221 k.c.
Zgodnie z treścią art. 567 § 3 k.p.c. w zw. z art. 684 k.p.c., skład i wartość majątku wspólnego podlegającego podziałowi ustala sąd.
Zgodnie z art. 46 kro, od chwili ustania wspólności ustawowej do majątku, który był nią objęty, jak również do podziału tego majątku, stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku.
Jak wskazał Sąd Okręgowy w Słupsku w wyroku z dnia 28 sierpnia 2015 r. Sygn. akt IV Ca 15/15, do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, a zwłaszcza do odrębnego postępowania w sprawach dotyczących żądania ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym oraz o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego lub odwrotnie podlegają zwrotowi, stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku (art. 567 § 3 kpc), zaś w oparciu o art. 688 k.p.c., na podstawie kolejnego odesłania, odpowiednie zastosowanie mają przepisy o zniesieniu współwłasności.
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 19 maja 1989 r., sygn. akt III CZP 52/89, OSNC 1990/4-5/60 orzekł, iż przepisem regulującym ustalenie składu majątku wspólnego jest art. 567 kpc. W jego § 3 ustawodawca nakazuje odpowiednie stosowanie przepisów postępowania o dziale spadku, które to z kolei odsyłają do odpowiedniego stosowania przepisów o zniesieniu współwłasności (art. 688 kpc). Mając na uwadze to podwójne odesłanie w postępowaniu o podział majątku wspólnego małżonków sąd rozstrzyga o przynależności poszczególnych przedmiotów do dorobku, do oddzielnych mas majątkowych, o tym jakie wydatki i nakłady z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego – i odwrotnie – podlegają zwrotowi, o roszczeniach z tytułu posiadania rzeczy, pobranych pożytkach, długach i wierzytelnościach.
Sąd adekwatny w sprawie o podział majątku po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami
W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami adekwatny jest sąd miejsca położenia majątku, a o ile wspólność ustała przez śmierć jednego z małżonków – sąd spadku (art. 566 kpc).
Podziału majątku wspólnego w sprawie o rozwód lub separację
Zgodnie z art. 58 § 3 k.r.o. w sprawie o rozwód, czy też w sprawie o separację w zw. z art. 61 1 § 1 k.r.o., na mocy którego przy orzekaniu separacji stosuje się przepisy art. 58 k.r.o., na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku dokonać podziału majątku wspólnego, o ile przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Tak więc kwestia objęcia tego wniosku rozpoznaniem pozostaje w dyskrecjonalnej kompetencji sądu w sprawie o rozwód, czy też o separację, a decyzja o pozostawieniu tego wniosku bez rozpoznania jest niezaskarżalna, zaś wniesiony środek zaskarżenia od takiego rozstrzygnięcia podlega odrzuceniu na mocy art. 370 k.p.c. jako niedopuszczalny (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 9 lutego 2018 r. Sygn. akt I ACa 1043/17).
Rozpoznawanie spraw działowych w postępowaniu nieprocesowym
Sprawy działowe rozpoznawane są w postępowaniu nieprocesowym. Cechą zaś charakterystyczną postępowań nieprocesowych, odróżniającą je od postępowań procesowych, jest działanie Sądu z urzędu
Ustalenie przez sąd składników i wartości majątku wspólnego małżonków
Stosownie do art. 684 k.p.c., który ma odpowiednie zastosowanie poprzez art. 567 § 3 k.p.c., do postępowania o podział majątku, skład i wartość majątku podlegającego podziałowi ustala sąd. Punktem wyjścia do poczynienia tych ustaleń jest art. 31 kro stanowiący, iż z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa obejmująca ich dorobek (wspólność ustawowa) oraz art. 32 § 1 krio, który podaje, iż dorobkiem małżonków są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich.
Obowiązek działania Sądu z urzędu oznacza, iż Sąd ma obowiązek podejmować inicjatywę dowodową. Z tym jednak zastrzeżeniem, iż nie ma obowiązku wszczynania postępowania w tym zakresie, w którym nie są podnoszone twierdzenia stron. Nadto w wypadku, gdy strony są reprezentowane przez pełnomocników to główna inicjatywa dowodowa należy do stron. Nie jest jednak wykluczone dopuszczenie dowodu z urzędu.
Skoro zatem, w tzw. sprawach działowych ustalenie wartości dzielonego majątku należy do Sądu, Sąd meriti powinien zawsze tę wartość ustalić działając z urzędu. Przy czym nigdy nie jest dla niego wiążące w tym względzie stanowisko współwłaścicieli – współuprawnionych (tak: uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2006 roku, sygn. akt IV Cz 34/2006 – Lex).
Obowiązek ustalenia z urzędu składu i wartości majątku wspólnego w postępowaniu o podział majątku wspólnego ciąży także na sądzie odwoławczym, który w granicach zaskarżenia powinien – niezależnie od zarzutów apelacji – skontrolować prawidłowość postanowienia sądu pierwszej instancji w zakresie ustalonego przez niego składu i wartości majątku wspólnego stanowiącego przedmiot podziału (tak: Sąd Okręgowy w Szczecinie w postanowieniu z dnia 5 grudnia 2017 r. Sygn. akt II Ca 719/17).
W kontekście powyższego podnieść należy, iż Sąd orzekając w tym przedmiocie czyni to wyłącznie w granicach zakreślonych przez uczestników, tj. co do składników majątkowych wskazanych przez byłych małżonków jako wchodzących w skład ich majątku dorobkowego. Regulacja art. 684 k.p.c. ma bowiem jedynie to znaczenie, iż sąd w dążeniu do zakończenia podziału majątku w jednym postępowaniu, winien zwrócić uwagę małżonków na potrzebę wskazania całego majątku podlegającego podziałowi oraz iż nie jest związany wnioskami małżonków, o ile z oświadczeń ich wynika, iż istnieje inny jeszcze majątek wspólny wymagający podziału. Przepis ten nie daje natomiast sądowi uprawnień do prowadzenia z urzędu dochodzeń, czy i jaki istnieje inny wspólny majątek (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 1968 r., sygn. akt III CR 97/67, OSNCP 1968 nr 10, poz. 169).
Moment ustalenia wartości składników majątku wspólnego małżonków oraz jego stanu
Wartość składników majątku wspólnego małżonków ustala się według stanu na dzień ustania wspólności majątkowej i według cen obowiązujących w chwili zamknięcia rozprawy. W przypadku, gdy przyczyną ustania wspólności majątkowej jest orzeczenie rozwodu, datą ustania tej wspólności jest dzień uprawomocnienia się wyroku, a nie dzień orzeczenia rozwodu (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2010 r., sygn. akt IV CSK 429/09, Lex).
Chwilą adekwatną zatem dla określenia wartości majątku byłych małżonków jest chwila dokonania podziału tego majątku, tj. chwila zamknięcia rozprawy poprzedzającej wydanie orzeczenia co do istoty sprawy.
W odniesieniu do postępowania o dział spadku, którego przepisy mają również zastosowanie w sprawie o podział majątku wspólnego, Sąd Najwyższy wyjaśnił, iż stan spadku ustala się według chwili otwarcia spadku, zaś jego wartość według cen z chwili dokonania działu (tak: uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1968r , III CZP 12/69 zawierająca wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawach o dział spadku obejmującego gospodarstwo rolne, OSNCP 1970, poz. 39, część III, orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 27 września 1974r. III CZP 58/74, OSNCP 1975, poz. 90 ). Zasada ta znajduje pełne zastosowanie w postępowaniu o podział majątku wspólnego małżonków (art. 1035 i nast. k . c. w zw. z art. 46 kro ) (tak: A. Zieliński Postępowanie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1992r. , str. 44 ).
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 15 grudnia 2004r., sygn. akt IV CSK 356/04 (LEX nr 750006) uznał, iż jest ugruntowaną zasadą, iż przedmiotem podziału mogą być jedynie przedmioty majątkowe, które były objęte wspólnością ustawową małżeńską w chwili jej ustania i które przez cały czas znajdują się w majątku małżonków (byłych małżonków), objęte ich współuprawnieniem w częściach ułamkowych. Rozliczeniu podlega więc całość stosunków majątkowych według stanu na dzień ustania wspólności ustawowej, natomiast podziałowi podlega stan czynny masy majątkowej w chwili dokonywania podziału.
Rodzaj przedmiotów majątkowych, które obejmuje podział majątku wspólnego
Jak wskazano, podziałowi podlegają przedmioty majątkowe, będące składnikami majątku wspólnego i istniejące w chwili dokonania podziału tego majątku. Ustalając skład majątku wspólnego, Sąd nie wlicza tych przedmiotów, które były co prawda objęte wspólnością, ale zostały zbyte lub zużyte w sposób zgodny z prawem. Przy dokonywaniu podziału są zaś uwzględniane przedmioty zbyte lub zużyte bezpodstawnie albo roztrwonione w ten sposób, iż ich wartość zaliczana zostaje na poczet udziału tego z małżonków, którego zawinione zachowanie spowodowało uszczuplenie majątku wspólnego.
Podział majątku wspólnego obejmuje tylko takie przedmioty majątkowe, które były składnikami majątku wspólnego w chwili ustania wspólności majątkowej małżeńskiej i które istnieją w chwili dokonania podziału. o ile natomiast pewne składniki zostały bezprawnie zużyte lub roztrwonione przez jednego z małżonków, to ich rozliczenie może nastąpić na skonkretyzowane żądanie (kwotowo) poszkodowanego małżonka. Zarówno wysokość szkody, jak i pozostałe przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej winien wykazać zainteresowany (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2017r., sygn. akt II CSK 98/17, oraz postanowienia Najwyższego: z dnia 7 listopada 1964 r., III CR 294/64, OSNCP 1965, nr 7-8, poz. 130, z dnia 17 września 1999 r., I CKN 379/98, OSNC 2000, nr 3, poz. 59 i z dnia 27 czerwca 2003 r., IV CKN 291/01).
Podobnie Sąd Najwyższy wypowiedział się w postanowieniu z dnia 26 czerwca 2013 r., sygn. akt II CSK 583/12, Legalis nr 759437 stwierdzając, iż przedmiotem postępowania w sprawie o podział majątku wspólnego mogą być tylko takie składniki majątkowe, które będąc objętymi wspólnością majątkową małżeńską, istniały w dacie jej ustania i które istnieją przez cały czas w chwili dokonywania podziału, albowiem – z uwagi na art. 316 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. – decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia mają okoliczności istniejące w dacie zamknięcia rozprawy.
Podział majątku a przedmiot majątkowy nabyty w części z majątku wspólnego
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 października 2018 r., sygn. akt III CZP 45/18, stanowiącej odpowiedź na zagadnienie prawne w treści: Czy rzecz nabyta w trakcie trwania małżeństwa, w którym obowiązuje reżim ustawowej wspólności majątkowej, w części ze środków pochodzących z majątku odrębnego jednego z małżonków a w części z ich majątku wspólnego wchodzi w całości do majątku wspólnego, czy też wchodzi do tego z majątków, z którego pochodzi większa część środków na nabycie rzeczy, czy też wchodzi do majątku odrębnego jednego z małżonków i jednocześnie do ich majątku wspólnego w udziałach odpowiadających stosunkowi środków przeznaczonych z tych majątków na nabycie rzeczy?
– wskazał, iż rzecz nabyta w trakcie trwania małżeństwa, w którym obowiązuje ustawowa wspólność majątkowa, w części ze środków pochodzących z majątku osobistego jednego z małżonków, a w części z ich majątku wspólnego, wchodzi do majątku osobistego małżonka i do majątku wspólnego małżonków w udziałach odpowiadających stosunkowi środków przeznaczonych z tych majątków na jej nabycie, chyba iż świadczenie z majątku osobistego lub majątku wspólnego przekazane na nabycie rzeczy miało charakter nakładu, odpowiednio, na majątek wspólny lub osobisty.
Zużycie składników majątku wspólnego pomiędzy chwilą ustania wspólności majątkowej małżeńskiej a chwilą dokonywania podziału majątku
Skład majątku podlegającego podziałowi powinien być ustalany na chwilę, w której ustaje wspólność majątkowa małżeńska, tj. majątek objęty wspólnością małżeńską majątkową przestaje być majątkiem wspólnym i staje się majątkiem, do którego stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego (art. 46 kro). Między chwilą ustania wspólności majątkowej małżeńskiej a chwilą dokonywania podziału majątku, który był objęty tą wspólnością, mogą jednak zajść zmiany w stanie jego składników. Jeżeli nie istnieje już majątek wspólny, ponieważ jego podział został już dokonany, albo jego składniki zostały zużyte lub zbyte w sposób zgodny z prawem, uzasadnia to oddalenie wniosku o podział majątku wspólnego.
Postępowanie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, które jest jednym ze szczególnych postępowań nieprocesowych (art. 566 i 567 KPC), wchodzi w grę tylko wówczas, gdy jest przedmiot tego postępowania, tj. majątek wspólny (przy czym nakłady z majątku wspólnego na majątek odrębny jednego z małżonków nie stanowią składnika majątku wspólnego podlegającego podziałowi; nie należą już do majątku wspólnego również te rzeczy, które w chwili orzekania nie istnieją, jako obiekt podziału – a więc te, których uczestnik wyzbył się zgodnie z prawem) (tak: wyrok Sądu Rejonowego w Kłodzku z dnia 25 lipca 2019 r. sygn. akt I Ns 548/18).
Celowe wyzbycie się przez małżonka składników majątku wspólnego przed podziałem
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 20 stycznia 1974 r., sygn. akt III CRN 384/73, Legalis nr 17689 wypowiedział się, iż przy dokonywaniu podziału majątku wspólnego nie uwzględnia się jedynie tych składników majątkowych, które w czasie trwania wspólności ustawowej lub po jej ustaniu zostały zużyte zgodnie z prawem (art. 36-40 i art. 42 k.r.o.), natomiast uwzględnia się, ale tylko w ramach rozliczeń, składniki majątkowe, które zostały bezprawnie zbyte, zniszczone zużyte lub roztrwonione przez jedno z małżonków. Innymi słowy, gdy jeden z małżonków celowo wyzbywa się przedmiotów należących do majątku wspólnego przed ustaniem wspólności, przedmioty te lub ich równowartość podlegają rozliczeniu przy podziale.
Wówczas, w ramach rozliczeń między stronami sąd uwzględnia rachunkowo taki składnik majątkowy, tj. jego wartość podlega zaliczeniu na poczet udziału przypadającego małżonkowi który takiego samowolnego działania się dopuścił (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 czerwca 2009 r., sygn. akt V CSK 485/08, LEX nr 537040).
Podobnie rzecz się ma w przypadku, gdy po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej jeden z małżonków, bez zgody współmałżonka, dokonuje zbycia przedmiotu należącego do majątku wspólnego. W takiej sytuacji sąd dokonuje podziału majątku wspólnego, tak jakby rozporządzenia tego nie było, ustalając stan zbytego przedmiotu z chwili ustania wspólności ustawowej, a jego wartość rynkową z chwili orzekania, i zaliczając kwotę odpowiadającą wartości rynkowej tego przedmiotu na udział małżonka, który go zbył (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2007 r., sygn. akt IV CSK 139/07, Legalis nr 171996).
Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów – zasada prawna – z dnia 15 października 1962 r. I CO 22/62, OSNC z 1964 r., nr 1, poz. 2, stwierdził, iż po ustaniu wspólności ustawowej rozporządzenie przez jednego z małżonków (byłych małżonków) udziałem w przedmiocie należącym do majątku wspólnego wymaga zgody byłego współmałżonka, a przy jej braku jest wobec niego bezskuteczne, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu małżonkowi na podstawie przepisów o podziale majątku wspólnego (tak też: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 lipca 1993 r. III CZP 95/93, OSNC z 1994 r., nr 2, poz. 30, postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 8 października 1997 r. II CKN 357/97, niepubl. i z dnia 26 września 2007 r., IV CSK 139/07, nie publ.).
Jak wynika zatem z treści art. 1036 k.c., który znajduje odpowiednie zastosowanie w postępowaniu o podział majątku wspólnego, spadkobierca może za zgodą pozostałych spadkobierców rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do spadku. W braku zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku (tak: uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 28 lipca 1993 r. III CZP 95/93). Przenosząc brzmienie powyższego przepisu na grunt podziału majątku małżeńskiego, wskazania wymaga, iż rozporządzenie udziałem w majątku wspólnym bez zgody byłego współmałżonka jest – jak stanowi art. 1036 zdanie drugie k.c. – bezskuteczne. Bezskuteczność rozporządzenia udziałem w przedmiocie należącym do majątku wspólnego powoduje, iż sąd orzekający o takim podziale może traktować ten przedmiot tak, jakby udział w nim należał przez cały czas do byłych współmałżonków, jakby więc nie został zbyty.
Podobnie orzekł Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1969 r. III CZP 12/69, OSNCP z 1970 r., nr 3, poz. 39, stwierdzając, iż w takiej sytuacji, zgodnie z art. 1036 k.c. w zw. z art. 46 k.r.o., sąd uznając rozporządzenie za bezskuteczne w stosunku do drugiego byłego małżonka, powinien dokonać podziału majątku wspólnego tak, jakby rozporządzenia tego nie było, czyli biorąc pod uwagę stan tego przedmiotu z chwili ustania wspólności ustawowej, określić jego wartość według jego wartości rynkowej z chwili orzekania i dokonać stosownych rozliczeń między małżonkami.
Sąd Okręgowy w Szczecinie w postanowieniu z dnia 5 grudnia 2017 r. sygn. akt II Ca 719/17 orzekł, iż przy założeniu, iż uczestniczka darowała należący do niej udział w nieruchomości, bez zgody wnioskodawcy, to przedmiotem postępowania o podział majątku wspólnego, powinna zostać objęte także ta nieruchomość. Tymczasem Sąd I instancji uznał, iż na dzień dokonywania podziału majątku wspólnego nieruchomość będąca najpewniej najwartościowszym składnikiem majątku wspólnego, nie wchodziła w jego skład, gdyż uczestniczka przysługujący jej udział darowała córce – czym Sąd Rejonowy naruszył art. 1036 k.c. w związku z art. 46 k.r.o poprzez jego niezastosowanie.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 czerwca 2009 r., sygn. akt V CSK 485/08, LEX nr 537040, wskazał, iż w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd rozstrzyga także o wzajemnych rozliczeniach byłych małżonków. Natomiast w wypadku nieuzasadnionego wyzbycia się składnika majątku wspólnego i tym samym wyrządzenia drugiemu małżonkowi szkody, poszkodowanemu należy się odszkodowanie w wysokości połowy wartości wydatkowanych w sposób nieuzasadniony środków. Roszczenia z tego tytułu należy traktować analogicznie jak roszczenia z tytułu zwrotu wydatków z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków
Z kolei w wyroku z dnia 5 października 2016 r., sygn. akt III CSK 382/15, Sąd Najwyższy podniósł, iż Sąd rozstrzyga o składnikach majątku wspólnego istniejących w chwili dokonywania podziału majątku wspólnego, a ściślej – w chwili zamknięcia rozprawy (art. 316 kpc w zw. z art. 13 § 2 kpc). Wyjątkowo uwzględnia się w ramach rozliczeń także składniki majątkowe, które zostały bezprawnie zbyte, zużyte, roztrwonione lub zniszczone przez jednego z małżonków. W przypadku środków pieniężnych stanowiących dorobek, które zostały zabrane i wykorzystane na własne potrzeby przez jednego z małżonków bez zgody drugiego (zgoda taka jest wymagana z uwagi na brzmienie art. 46 kro w zw. z art. 1035 kc i w zw. z art. 199 kc), drugiemu małżonkowi przysługuje roszczenie odszkodowawcze na podstawie art. 45 § 1 kro per analogiam w zw. z art. 415 kc. Wartość zabranych środków pieniężnych uwzględnia się przy ustalaniu składu majątku wspólnego podlegającego podziałowi i zalicza ich wartość na poczet udziału w majątku wspólnym przypadającym małżonkowi, z którego winy nastąpiło wykorzystanie tych środków pieniężnych.
Rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do majątku wspólnego po ustaniu wspólności małżeńskiej
Po ustaniu wspólności ustawowej również rozporządzenie przez jednego z małżonków (byłych małżonków) udziałem w przedmiocie należącym do majątku wspólnego wymaga zgody byłego współmałżonka, a przy jej braku jest wobec niego bezskuteczne, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu małżonkowi na podstawie przepisów o podziale majątku wspólnego (tak: uchwała składu siedmiu sędziów – zasada prawna Sądu Najwyższego: z dnia 15 października 1962 r. I CO 22/62, OSNC z 1964 r., nr 1, poz. 2, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 lipca 1993 r. III CZP 95/93, OSNC z 1994 r., nr 2, poz. 30, postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 8 października 1997 r. II CKN 357/97, niepubl. i z dnia 26 września 2007 r., IV CSK 139/07, nie publ.).
W takiej sytuacji, zgodnie z art. 1036 k.c. w zw. z art. 46 k.r.o., sąd uznając to rozporządzenie za bezskuteczne w stosunku do drugiego byłego małżonka, powinien dokonać podziału majątku wspólnego tak, jakby rozporządzenia tego nie było, czyli biorąc pod uwagę stan tego przedmiotu z chwili ustania wspólności ustawowej, określić jego wartość według jego wartości rynkowej z chwili orzekania i dokonać stosownych rozliczeń między małżonkami (tak: uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1969 r. III CZP 12/69, OSNCP z 1970 r., nr 3, poz. 39).
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 czerwca 2016 r., sygn. akt I CSK 458/15, LEX nr 2080093, wskazał, iż stosownie do art. 46 kro, od chwili ustania wspólności ustawowej do majątku, który był nią objęty, jak również do podziału tego majątku, stosuje się odpowiednio przepisy prawa materialnego dotyczące wspólności majątku spadkowego i działu spadku, które w art. 1035 k.c. przewidują odpowiednie stosowanie przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych w kwestiach nie unormowanych przepisami tytułu VIII księgi czwartej kodeksu cywilnego. Art. 567 § 3 k.p.c. stanowi, iż do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, a zwłaszcza do odrębnego postępowania w sprawach wymienionych w paragrafie pierwszym, stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku.
Przepisy te przewidują z kolei (art. 688 k.p.c.) odpowiednie stosowanie – w kwestiach w nich nie unormowanych – przepisów o postępowaniu w sprawach o zniesienie współwłasności, a w szczególności art. 618 § 2 i 3 k.p.c. W postępowaniu o podział majątku wspólnego, sąd, zgodnie z art. 686 w związku z art. 567 § 3 k.p.c., rozstrzyga o wzajemnych roszczeniach małżonków (byłych małżonków) z tytułu posiadania i używania składników majątku wspólnego, pobranych pożytków i przychodów, poczynionych nakładów i spłaconych długów, zarówno w okresie trwania wspólności, jak i w okresie między jej ustaniem i chwilą podziału majątku wspólnego.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego i nauce ugruntowany jest pogląd zgodnie z którym, do majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej ma odpowiednie zastosowanie także art. 1036 k.c. stanowiący, iż rozporządzenie przez spadkobiercę udziałem w przedmiocie należącym do spadku wymaga zgody pozostałych spadkobierców, a w braku zgody któregokolwiek z nich rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku.
Dopuszczalność rozporządzenia udziałem w przedmiocie należącym do majątku wspólnego po ustaniu wspólności nie budzi zatem większych wątpliwości interpretacyjnych na gruncie obowiązującego prawa.
Podział majątku a wysokość ceny uzyskanej ze sprzedaży przedmiotu wchodzącego w skład majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej (a przed podziałem majątku)
Kontynuując powyższy wywód wskazać należy, iż w przypadku zbycia po ustaniu wspólności przedmiotu wchodzącego w skład majątku wspólnego bez zgody drugiego małżonka, nie ma znaczenia, jaką cenę sprzedaży faktycznie uzyskał były małżonek będący zbywcą, skoro sprzedaż tę traktuje się jak niebyłą w stosunku do drugiego byłego małżonka i ustala wartość zbytego przedmiotu tak, jakby przez cały czas należał do majątku wspólnego, a więc według stanu z chwili ustania wspólności ustawowej i według cen z chwili podziału (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 czerwca 2016 r. sygn. akt I CSK 458/15).
Wynika to z zasady, zgodnie z którą przedmiotem podziału mogą być jedynie te składniki majątkowe, które wchodziły w skład wspólnego majątku w dacie ustania wspólności i przez cały czas w nim pozostają w dacie podziału.
Uzupełniający podział majątku wspólnego
Jeżeli okaże się, iż umowa o podział majątku lub prawomocne postanowienie o podziale majątku wspólnego nie objęło wszystkich istotnych składników majątku wspólnego, każde z byłych małżonków może wystąpić w odrębnym postępowaniu o przeprowadzenie podziału co do składników, które nie zostały uwzględnione w podziale (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 sierpnia 1986 r., sygn. akt III CZP 47/86, OSNC 1987/8/114 oraz postanowienie Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 4 października 2018 r. Sygn. akt IX Ca 302/18).
Uzupełniający podział majątku przez sąd jest możliwy także wówczas, gdy pierwotny podział majątku wspólnego dokonany został aktem notarialnym, a nie obejmował wszystkich składników majątku wspólnego uczestników, ale jedynie składniki wymienione w treści tego aktu, co zgodnie z art. 1038 § 2 k.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. było dopuszczalne (tak: postanowienie Sądu Rejonowego w Grudziądzu z dnia 2 sierpnia 2017 r., sygn. akt I Ns 281/17).
Skoro zgodnie z art. 567 § 3 k.p.c. do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku, zatem zastosowanie znajduje także regulacja art. 684 k.p.c., nakładającą na sąd obowiązek ustalenia z urzędu składu i wartości majątku podlegającego podziałowi.
W orzecznictwie przyjmuje się, iż składniki niezgłoszone do podziału lub pominięte przez Sąd w prawomocnym orzeczeniu o podział nie przestają być majątkiem wspólnym, mogą zostać podzielone w drodze umowy lub orzeczenia sądowego (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 1983 r., IV CR 282/83).
Sposoby zniesienia współwłasności rzeczy należącej do majątku wspólnego małżonków
Sposób podziału majątku wspólnego regulowany jest zgodnie z art. 46 kro przez przepisy o dziale spadku, które na podstawie art. 1035 kc odsyłają do przepisów o współwłasności.
W orzecznictwie podnosi się, iż z art. 211 k.c. (stosowany na mocy odesłania do działu spadku, a więc i podziału majątku dorobkowego) wynika, iż podział fizyczny jest podstawowym sposobem zniesienia współwłasności, preferowanym przez ustawodawcę – co oznacza, iż w sytuacji, gdy zniesienie współwłasności następuje z mocy orzeczenia sądu, powinien on brać pod uwagę przede wszystkim ten sposób wyjścia ze wspólności (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 lutego 2001 r., sygn. akt IV CKN 251/00, Lex nr 52532).
Również przepisy proceduralne wskazują na pierwszeństwo tego sposobu wyjścia ze współwłasności (art. 623 k.p.c.), z tym zastrzeżeniem, iż jeżeli możliwe jest dokonanie zniesienia współwłasności w sposób wynikający ze zgodnych wniosków stron, sąd winien orzec zgodnie z tymi wnioskami (art. 622 § 2 kpc). jeżeli brak jest zgody stron, a podział fizyczny nie jest możliwy, rzecz może być przyznana jednemu z współwłaścicieli za spłatą na rzecz pozostałych, albo też sąd zarządza sprzedaż rzeczy i podział sumy uzyskanej ze sprzedaży między współwłaścicieli.
Zgodnie z treścią art. 211 k.c. każdy ze współwłaścicieli może żądać, ażeby podział majątku wspólnego nastąpił przez podział rzeczy w jego skład wchodzącej, chyba iż podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości. o ile więc zniesienie/podział majątku następuje z mocy orzeczenia sądu, sąd powinien przede wszystkim brać pod uwagę ten sposób wyjścia ze współwłasności, chyba iż współwłaściciele zgodnie żądają przyznania rzeczy wspólnej jednemu z nich lub sprzedaży stosownie do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego.
W braku takich żądań, sąd powinien ustalić czy zachodzi fizyczna i prawna możliwość podziału fizycznego. Złożenie żądania podziału fizycznego rzeczy wspólnej powoduje, iż sąd jest nim związany i nie może zastosować innego sposobu zniesienia współwłasności, chyba iż zaistnieją okoliczności przemawiające przeciwko takiemu rozwiązaniu, a wymienione w art. 211 k.c., to jest gdy podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości.
Przyznanie rzeczy wspólnej jednemu z byłych małżonków z obowiązkiem spłaty
Rzecz, która nie daje się podzielić, może być przyznana stosownie do okoliczności jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty pozostałych (art. 212 § 2 kc).
Jeżeli ustalone zostały dopłaty lub spłaty, sąd oznaczy termin i sposób ich uiszczenia, wysokość i termin uiszczenia odsetek, a w razie potrzeby także sposób ich zabezpieczenia. W razie rozłożenia dopłat i spłat na raty terminy ich uiszczenia nie mogą łącznie przekraczać lat dziesięciu. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd na wniosek dłużnika może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych (§ 3).
W myśl utrwalonego orzecznictwa oznaczenie sposobu i terminu uiszczenia spłat powinno być dokonane przez sąd z urzędu, przy czym należy zbadać i rozważyć sytuacje uczestników obciążonych spłatami i uprawnionych do spłat (tak: Stanisław Rudnicki Komentarz do Kodeksu Cywilnego … str. 234).
Sprzedaż rzeczy należącej do majątku wspólnego małżonków
Rzecz, która nie daje się podzielić, może być sprzedana stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego (art. 212 § 2 kc).
Podział majątku a brak chęci małżonka do otrzymania rzeczy wspólnej
Wbrew woli uczestnika postępowania podziałowego nie należy przyznawać mu składnika majątku wspólnego (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z 14 marca 2017r. sygn. II CSK 221/16, postanowienie Sądu Najwyższego z 16 września 2016r., sygn. IV CSK 763/15, postanowienie Sądu Najwyższego z 7 sierpnia 2014r., II CSK 516/13). Stanowisko to jest uzasadnione w szczególności w tych sytuacjach, kiedy składnikiem tym miałaby być nieruchomości, nieodpowiadająca potrzebom takiego uczestnika.
Podział majątku małżeńskiego po rozwodzie a postanowienie wstępne
Przedmiotem rozstrzygnięcia w postanowieniu wstępnym nie może być ustalenie składu majątku wspólnego, ponieważ sąd – ustalając jego skład – powinien równocześnie dokonać rozliczeń między uczestnikami, co jest przedmiotem rozstrzygnięcia w postanowieniu kończącym postępowanie w sprawie (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2005r., sygn. akt III CK 431/04, Legalis nr 84437).
Po drugie – niewątpliwie w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd może postanowieniem wstępnym orzec o nieważności zawartej między małżonkami majątkowej umowy zmieniającej ustrój ustawowy, czy też umowy o podział majątku wspólnego (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1971r., sygn. akt III CZP 35/71, Legalis nr 15541).
Podział majątku wspólnego a spór o prawo własności
W postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd rozstrzyga ewentualny spór o prawo własności i może wydać w tym przedmiocie postanowienie wstępne (art. 567 § 3 kpc w zw. z art. 688 kpc i w zw. z art. 618 § 1 kpc).
Do sporów o prawo własności należy również żądanie usunięcia niezgodności między stanem wynikającym z księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 1981r., sygn. akt I CZ 101/81, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 1993r., sygn. akt III CZP 175/92, por też J. Pietrzykowski, K. Pietrzykowski w: Kodeks postępowania cywilnego. Tom III. Komentarz pod red. A. Marciniaka, Warszawa 2020, Legalis, kom. do art. 618 kpc oraz Kodeks postępowania cywilnego pod red. A. Góry – Błaszczykowskiej, Tom I B. Komentarz. Art. 425–729, Warszawa 2020, Legalis, kom. do art. 618 kpc).
Środki dowodowe przydatne w sprawie o zniesienie majątku wspólnego po rozwodzie
- zwrócenie się do banków wskazanych we wniosku celem ustalenia stanu rachunków na dany dzień,
- wniosek o przeprowadzeniu dowodu z opinii biegłego rzeczoznawcy ds. wyceny nieruchomości.
Podział majątku wspólnego a hipoteka
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 26 stycznia 2017 r., sygn. akt I CSK 54/16, stwierdził, iż hipoteka obciążająca nieruchomość byłych małżonków będących zarówno dłużnikami osobistymi, jak i dłużnikami rzeczowymi banku (do chwili podziału) nie ma wpływu na wartość rynkową nieruchomości, przyjmowaną przez sąd za podstawę ustalenia wysokości spłaty lub dopłaty należnej drugiemu małżonkowi, który nie otrzymuje nieruchomości lub prawa do lokalu.
Podział majątku wspólnego, w tym przyznanie prawa do nieruchomości jednemu z małżonków, nie rzutuje w jakikolwiek sposób na utrzymywanie się solidarnego i osobistego zobowiązania obojga małżonków do spłaty kredytu, także po dokonaniu podziału majątku wspólnego.
Podział majątku wspólnego małżonków a ogłoszenie upadłości
Zgodnie z art. 124 ust 1 Prawa upadłościowego, z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków powstaje między małżonkami rozdzielność majątkowa (o której mowa w art. 53 § 1 kro). o ile małżonkowie pozostawali w ustroju wspólności majątkowej, majątek wspólny małżonków wchodzi do masy upadłości, a jego podział jest niedopuszczalny. Małżonek upadłego może dochodzić w postępowaniu upadłościowym należności z tytułu udziału w majątku wspólnym, zgłaszając tę wierzytelność syndykowi za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe (ust 3).
Zakaz podziału majątku wspólnego, ustanowiony w art. 124 ust. 1 zd. 2 Prawa upadłościowego, nie dotyczy sytuacji, w której do ustania wspólności majątkowej doszło przed ogłoszeniem upadłości małżonka, w szczególności wskutek rozwiązania małżeństwa przez rozwód, choćby o ile do dnia ogłoszenia upadłości nie dokonano podziału majątku wspólnego.
Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim w wyroku z dnia 28 września 2021 r. sygn. akt I C 611/21 stwierdził, iż co prawda art. 127 Prawa upadłościowego mówi, iż bezskuteczne w stosunku do masy upadłości są czynności prawne dokonane przez upadłego w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, którymi rozporządził on swoim majątkiem, o ile dokonane zostały nieodpłatnie albo odpłatnie, ale wartość świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla upadłego lub dla osoby trzeciej – jednak zdaniem sądu przepis ten nie obejmuje swym zakresem czynności procesowej w postaci zgodnego wniosku o podział majątku dorobkowego zgłoszonego w postępowaniu o rozwód.
Podział majątku wspólnego małżonków a pokrzywdzenie wierzyciela
Zgodnie z treścią art. 527 k.c. wierzyciel może dochodzić uznania czynności prawnej za bezskuteczną w stosunku do niego, przy spełnieniu przesłanek:
- pokrzywdzenia wierzyciela,
- jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową,
- działania dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela,
- wiedzy lub możliwości – przy zachowaniu należytej staranności – dowiedzenia się o tym przez osobę trzecią.
Przedmiotem skargi pauliańskiej może być w zasadzie każda ważna czynność prawna, rozporządzająca lub zobowiązująco-rozporządzająca, mogą to być czynności odpłatne i nieodpłatne, sposób dokonania i rodzaj wchodzących w grę czynności, które stanowić mogą przedmiot zaskarżenia w trybie art. 527 i n., ujmowane są bowiem bardzo szeroko.
Dla zakwalifikowania czynności jako mogącej stanowić przedmiot zaskarżenia istotne jest zatem tylko to, by taka czynność przyniosła osobie trzeciej korzyść, w szczególności przez nabycie prawa majątkowego lub zwolnienie z zobowiązania. Zawsze chodzi tu jednak o czynność prawną dłużnika.
Czynność prawna w postaci zgodnego wniosku stron o podział majątku dorobkowego może zostać uznana, jako dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli np. wówczas, gdy już w chwili składania zgodnego wniosku o podział majątku dorobkowego upadły był osobą niewypłacalną. Tym niemniej powództwo na tej podstawie może zostać oddalone z uwagi na zasady współżycia społecznego (tak: Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim w wyroku z dnia 28 września 2021 r., Sygn. akt I C 611/21).
Oddalenie wniosku o podział majątku wspólnego
Rozpoznając wniosek o podział majątku wspólnego sąd może oddalić żądanie tylko w przypadku ustalenia, iż nie istnieje majątek wspólny, którego wniosek dotyczy, gdyż jego podział został już dokonany (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 października 2014 r., sygn. akt V CZ 67/14, LEX nr 1598717).
Koszty sprawy o podział majątku po rozwodzie
Art. 38 ust 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych stanowi, iż opłatę stałą w kwocie 1000 złotych pobiera się od wniosku o podział majątku wspólnego po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej. o ile wniosek zawiera zgodny projekt podziału tego majątku, pobiera się opłatę stałą w kwocie 300 złotych (ust. 2).
Z kolei art. 26 ust 2 uksc mówi, iż w sprawach o rozwód, o separację lub o unieważnienie małżeństwa, w razie podziału wspólnego majątku pobiera się także opłatę w wysokości przewidzianej od pozwu lub wniosku w takiej sprawie.
Zasada rozliczenia kosztów postępowania prowadzonego w trybie nieprocesowym wynika z art. 520 § 1 k.p.c., zgodnie z którym każdy uczestnik ponosi koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie. Wyjątki od tej zasady zostały ustanowione w dalszych paragrafach art. 520 k.p.c., stanowiąc, iż o ile jednak uczestnicy są w różnym stopniu zainteresowani w wyniku postępowania lub interesy ich są sprzeczne, sąd może stosunkowo rozdzielić obowiązek zwrotu kosztów lub włożyć go na jednego z uczestników w całości. To samo dotyczy zwrotu kosztów postępowania wyłożonych przez uczestników (§ 2). Zaś, paragraf 3 art. 520 k.p.c. stanowi, iż o ile interesy uczestników są sprzeczne, sąd może włożyć na uczestnika, którego wnioski zostały oddalone lub odrzucone, obowiązek zwrotu kosztów postępowania poniesionych przez innego uczestnika.
Przepis powyższy stosuje się odpowiednio, o ile uczestnik postępował niesumiennie lub oczywiście niewłaściwie. Przyjąć można, iż interesy stron w sprawie są sprzeczne, gdy wnioskodawca żąda uzupełniającego podziału majątku, zaś uczestniczka oponuje temu wnioskowi (tak: Sąd Rejonowy w Tczewie w postanowieniu z dnia 9 listopada 2018 r., Sygn. akt I Ns 169/17).
Wynagrodzenie adwokata w sprawie o podział majątku po rozwodzie
Minimalne wynagrodzenie adwokata ustala § 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie. Wynagrodzenie to jest uzależnione od wartości przedmiotu sporu, który stanowi wartość udziału małżonka w majątku wspólnym.
Przykłady z orzecznictwa
|
Sąd Rejonowy w Wąbrzeźnie w postanowieniu z dnia 19 czerwca 2018 r., Sygn. akt I Ns 73/15 uznał, iż w przypadku wniosku o rozliczenie długów spłaconych przez jednego małżonka po ustaniu wspólności majątkowej a przed dokonaniem podziału majątku wspólnego: |
|
|
Sąd Rejonowy w Giżycku w sprawie Sygn. akt: I Ns 104/20 wydał postanowienie wstępne z dnia 29 czerwca 2021 r., w którym: |
|
